Nagrody Nobla. Wielcy skandaliści, wygrani i pominięci

Nie wszyscy laureaci zachowywali się w życiu godnie, na miarę przyznanego wyróżnienia. Uczony na powyższym zdjęciu to Philipp Lenard (1862-1947), który za młodu dostał Nagrodę Nobla z fizyki za prace nad zjawiskiem fotoelektrycznym i promieniami katodowymi, a potem został zażartym antysemitą i nacjonalistą. Odrzucał teorię Einsteina, a także wszelkie osiągnięcia uczonych żydowskiego pochodzenia. Nawet swego asystenta Carla Ramsauera namawiał na zmianę pisowni imienia na starogermańskie Karl.

Z kolei jeden z twórców teorii kwantowej Erwin Schroedinger (1887- 1961) był nieprawdopodobnym kobieciarzem. Kiedy przenosił się do Oksfordu, zabrał ze sobą jedną ze swoich kochanek, którą od dawna traktował jak drugą żonę. Wywołało to wielkie poruszenie, bo - jak pisał Walter Moore, biograf uczonego - "w tym czasie w Oksfordzie źle było mieć jedną żonę, a dwie - to było niesłychane". Ale laureatowi Nobla uszło to bezkarnie.

Najmłodszym do dziś pozostaje William Lawrence Bragg (na zdjęciu), który dostał Nobla z fizyki w 1915 roku w wieku 25 lat. Był o sześć lat młodszy od kolejnych młodych laureatów - czwórki fizyków, którzy dostali nagrodę w wieku lat 31: Wernera Heisenberga, Tsung-Dao Lee, Carla Andersona i Paula Diraca.

Młody Lawrence Bragg dostał nagrodę wspólnie z ojcem - Williamem H. Braggiem - za nową metodę badania struktury kryształów za pomocą promieni X. Uczony zmarł w roku 1971, doczekawszy 55 rocznicy otrzymania nagrody, co jest trudnym do pobicia rekordem.

Znany był z tego, że uwielbiał pracę w ogrodzie. Bardzo mu jej brakowało, kiedy w roku 1954 został dyrektorem Royal Institution i przeniósł się do Londynu. Pewnego razu ubrał się w stare ubranie robocze, wziął na ramię łopatę i wybrał się do bogatej dzielnicy, gdzie były domy z ogrodami. Wyszukał taki ogród, który wydał mu się zaniedbany, zapukał do drzwi i przedstawił się jako "Willie" ogrodnik. Został przyjęty do pracy i jedno popołudnie w tygodniu pracował w ogrodzie. Pewnego dnia jeden z gości trwającego przyjęcia wyjrzał przez okno i wykrzyknął: "O Boże, a cóż to w waszym ogrodzie porabia sir Lawrence Bragg!".

Był nim Leoind Hurwicz, którego rodzice byli Polakami i który młodość spędził w Warszawie. Uczony doskonale mówił po polsku. Miał 90 lat, gdy dostał nagrodę z ekonomii w 2007 roku za "położenie fundamentów teorii projektowania mechanizmów gospodarczych". Można rzec, że nagrodzono go w ostatniej chwili - zmarł w pół roku później. Hurwicz do 1938 r. mieszkał w Warszawie i studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Rok później, jeszcze przed wybuchem wojny, wyjechał na dalsze studia za granicę. Wojna zastała go w Szwajcarii. Zdecydował się nie wracać do Polski. Opowiadał potem, że pracował bardzo ciężko, aby się utrzymać, poznać obcy język i zdobywać kolejne szczeble w karierze naukowej. Był pracownikiem najbardziej znanych uczelni: MIT, Uniwersytetu w Chicago, Stanford University, Harvardu, Uniwersytetu Kalifornijskiego, Berkeley. Miał sentyment do Warszawy - w latach 90. odwiedzał stolicę Polski wielokrotnie.

W sumie aż 13 laureatów Nobla miało więcej niż 85 lat. Złośliwi powiadają, że aby dostać Nagrodę Nobla, trzeba za młodu dokonać jakiegoś odkrycia, a potem wystarczy długo, długo utrzymywać się przy życiu. Średni wiek Noblisty to obecnie  59 lat.

Zwykle najwięcej kontrowersji wzbudzają nagrody pokojowe oraz literackie, ale także w dziedziny nauki bywały bardzo wątpliwe werdykty, które po latach okazały się nie do końca trafne.

W 1949 r. przyznano Nobla dr. Antonio Egasowi Monizowi (na zdjeciu) za opracowanie metody lobotomii czołowej (usuwania części czołowych płatów mózgu) jako sposobu leczenia niektórych chorób psychicznych. Nagroda Nobla usankcjonowała tę metodę jako skuteczną. W latach 1939-1951 w USA przeprowadzono ponad 18 000 zabiegów, na świecie - dziesiątki tysięcy. Bardzo szybko zaczęto jej nadużywać. Rodziny pozbywały się w ten sposób trudnych w pożyciu krewnych, rządy - oponentów politycznych. W Japonii traktowano w ten sposób dzieci, których jedyną "winą" były słabe wyniki w szkole. Dopiero w latach 50. ukazały się prace stwierdzające, że zabieg pomaga tylko jednej trzeciej pacjentów, czyli jest tak samo skuteczny, jak... nie robienie zabiegu (stan 25-30 proc. chorych psychicznie poprawia się bez leczenia).

Skandalem okazała się też nagroda dla Johannesa Fibigera (1926) za odkrycie "krętków nowotworowych" (Spiroptera carcinoma), które rzekomo były odpowiedzialne za powstawanie raka. Ich istnienie okazało się czystą fikcją.

Rok później (1927) Nobla otrzymał Julius Wagner-Jauregg, który łagodził objawy dementia paralytica (podostre zapalenie mózgu obserwowane w zaawansowanej kile, prowadzące do paraliżu i zmian osobowości), zakażając ludzi malarią. W tych czasach kiła była powszechna, wyniszczająca i nieuleczalna. Odkrycie Jauregga powitano więc entuzjastycznie, mimo że lecząc objawy jednej choroby, wpędzał pacjentów w inną. Wynalezienie penicyliny sprawiło, że ta wątpliwa metoda odeszła w zapomnienie, a zaawansowana kiła stała się prawdziwą rzadkością.

Niezależnie jednak od kontrowersji i wątpliwości, które nagroda wzbudza, decyzje Komitetu Noblowskiego są nieodwołalne.

Kiedy w 1964 r. Amerykanin Charles Townes (na zdjęciu) otrzymał Nagrodę Nobla z fizyki za skonstruowanie lasera rubinowego, ofiarował żonie na pamiątkę kosztowny rubin. Gdy potem w roku 1981 laureatem nagrody został Nicolaas Bloembergen, odkrywca masera trójpoziomowego, jego żona upomniała się o odpowiedni klejnot, powołując się na przykład Townesa.

- Moja droga, jeśli tak bardzo chcesz, to jestem skłonny pójść w ślady Townesa. Muszę cię jednak ostrzec, że mój laser pracuje na cyjanku - odparł Bloembergen.

Rekord w tym względzie dzierży niemiecki fizyk Ernst Ruska (1906-1988). Został on nagrodzony w roku 1986 za mikroskop elektronowy, który wynalazł aż 56 lat wcześniej (na zdjęciu - uczony ze swoim mikroskopem) .
Rosjanin Piotr Kapica (1894-1984) otrzymał nagrodę z fizyki w roku 1978 za badania przedwojenne - jeszcze z lat 30., które dotyczyły fizyki niskich temperatur. Na wykładzie noblowskim w Sztokholmie zauważył, że już od kilkudziesięciu lat zajmuje się zupełnie czym innym, a mianowicie badaniami plazmy w bardzo wysokich temperaturach.
Podobnie w roku 1995 nagrodę przyznano Amerykaninowi Frederickowi Reinesowi za to, co dokonał 40 lat wcześniej, czyli za wykrycie neutrina (cząstki elementarnej, która długo umykała fizykom). Razem z nim powinien być nagrodzony współautor eksperymentu - Clyde Cowan, który jednak miał mniej szczęścia, nie doczekał nagrody, bo zmarł w roku 1974.
Albert Einstein (1879-1955) także musiał długo czekać na Nobla. Otrzymał nagrodę dopiero w roku 1922 - czyli w 17 lat po ogłoszeniu szczególnej teorii względności (zawierającej słynny dziś wzór E=mc2) i sześć lat po opublikowaniu swej równie sławnej teorii grawitacji. W dodatku nagrodę dostał nie za te genialne prace. Komitet Noblowski napisał, że nagradza go przede wszystkim "za odkrycie praw rządzących zjawiskiem fotoelektrycznym". Może też dziwić, że wcześniej od uczonego wszech czasów Nagrodę Nobla dostał m.in. Szwed Nils Gustaf Dalen (1912 r.) za... wynalazek oświetlania boi i latarni morskich. Dziś jego nazwiska próżno szukać w podręcznikach i słownikach fizyki. Niewiele bardziej znany jest też dzisiaj Charles Guillaume, który dostał nagrodę rok przed Einsteinem za odkrycie inwaru, stopu stalowo-niklowego o znikomo małym współczynniku rozszerzalności cieplnej.
Dopiero rok po Einsteinie nagrodą uhonorowano słynnego Nielsa Bohra (1885-1962), który już dziewięć lat wcześniej stworzył swój słynny kwantowy model atomu, opisywany dziś w każdym podręczniku szkolnym z fizyki.
Z kolei kandydatura fizyka Maxa Plancka (1858-1947) - który wprowadził pojęcie kwantu energii - była proponowana przez 12 lat. Otrzymał nagrodę dopiero w roku 1919, choć szansę miał już w roku 1908. Komitet Noblowski przyznał jednak wtedy nagrodę Gabrielowi Lippmannowi, wynalazcy fotografii kolorowej opartej na tzw. interferencji - metodzie, która nigdy nie została zastosowana.
Z medycyny na nagrodę musiała czekać Amerykanka Barbara McClintock (1902-1992). Uhonorowano ją w 1983 r. za wieloletnie badania w zakresie genetyki roślin i odkrycie tzw. skaczących genów, czyli transpozonów. Jej eksperymenty na kukurydzy pozwoliły wyjaśnić m.in., w jaki sposób bakterie przekazują sobie geny oporności na antybiotyki. Na uznanie czekała ponad 30 lat. Gdy dostała Nobla miała 81 lat.

Tylko troje badaczy wyróżniono dwukrotnie naukowym Noblem:

* Marię Skłodowską-Curie (nagroda z fizyki w 1903 r. i z chemii w 1911 r.)

* Amerykanina Johna Bardeena (nagroda z fizyki w roku 1956 i 1972)

* Brytyjczyka Fredericka Sangera (nagroda z chemii w roku 1958 i 1972) .

* Natomiast Amerykanin Linus Pauling (na zdjęciu) jako jedyny dostał Nagrodę Nobla z chemii (1954) oraz pokojowego Nobla (1962).

Pauling należał do grona naukowców pacyfistów, prowadzących batalie przeciwko broni jądrowej. "Nazajutrz po jednym z moich antynuklearnych wystąpień w gabinecie na uczelni pojawiło się dwóch smutnych panów z FBI - wspominał. - Interesowało ich tylko jedno - kto mi zdradził, ile plutonu jest potrzebne do odpalenia bomby atomowej. - Jak to kto? - odparłem. - Sam sobie policzyłem". Pauling w książkach, wywiadach i artykułach informował opinię publiczną o niebezpiecznym wpływie promieniowania na organizmy żywe. "Przez to zaangażowanie straciłem przyjaciół, pieniądze na badania, a w końcu i pracę na politechnice kalifornijskiej. Zabrano mi nawet paszport. Gdyby nie Nobel z chemii, w życiu nie pojechałbym do Szwecji" - wspominał po latach. W roku 1957 napisał petycję z wezwaniem do zakazu prób jądrowych w atmosferze. Pod dokumentem podpisało się 11 021 naukowców z całego świata, a Pauling dotarł z nim do ONZ. To dlatego w roku 1962, gdy wielkie mocarstwa zgodziły się podpisać traktat o zakazie tego rodzaju prób nuklearnych, Paulinga uhonorowano drugą Nagrodą Nobla - pokojową.

Pod koniec życia wielki uczony stał się zwolennikiem przyjmowania tzw. megadawek witamin. Przez kilkanaście lat pijał co rano sok pomarańczowy, do którego dodawał 18 gramów witaminy C. Odsądzany przez lekarzy od czci i wiary, genialny chemik martwił się tylko, że zbyt późno rozpoczął swoją terapię. Zmarł 19 sierpnia 1994 roku w wieku 93 lat.

Na ponad 800 laureatów Nagrody Nobla kobiet jest tylko... 44. Za to pierwsza kobieta Noblistka - Maria Skłodowska-Curie - pozostaje do dziś jedyną osobą, która dostała dwie Nagrody Nobla z dwóch różnych dziedzin nauki.

Curie była pierwszą kobietą, której w roku 1903 przyznano wyróżnienie z fizyki (wraz mężem Piotrem Curie i Henri Becquerelem za "badania nad zjawiskiem promieniotwórczości"). To od tej nagrody Noble zyskały swą wielką sławę i rozgłos. Świat niespecjalnie interesował się laureatami z roku 1901 czy 1902, natomiast nagrody z roku 1903 wywołały prawdziwą gorączkę w prasie i sprawiły, że mało komu znana 36-letnia Maria z dnia na dzień stała się sławna.

W roku 1911 dostała samodzielną nagrodę Nobla z chemii za odkrycie radu i polonu, wyizolowanie radu i badanie jego związków. Był to jeden z najbardziej dramatycznych momentów w całej historii Nobli. Maria była bowiem jedyną laureatką, którą oficjalnie poproszono, aby nie przyjeżdżała do Sztokholmu po odbiór nagrody, a najlepiej w ogóle z niej zrezygnowała. Powodem był jej romans z żonatym mężczyzną, fizykiem Paulem Langevinem, i nagonka rozpętana we francuskiej prasie w listopadzie 1911 roku. Szwedzi obawiali się skandalu w czasie ceremonii wręczania nagród.

Uczona jednak pojechała do Sztokholmu. "Uważam, że nie ma żadnego związku między moją pracą naukową a życiem prywatnym - pisała do członka szwedzkiej akademii, słynnego chemika Svante Arrheniusa. - Z zasadniczych przyczyn nie zgadzam się, że potwarz i zniesławienie mogą mieć wpływ na ocenę wartości pracy naukowej".

Kiedy ważyły się losy pierwszych Nagród Nobla na początku XX wieku, żyli jeszcze wielcy XIX-wieczni fizycy - np. lord Kelvin, który był autorem wielu fundamentalnych odkryć, m.in. z termodynamiki. Kelvin jednak nagrody nie dostał.

Nagrody Nobla nie dostał także najbardziej znany chemik wszech czasów, twórca układu okresowego pierwiastków, Dymitr Mendelejew (na zdjęciu). Wielkiego odkrycia układu okresowego dokonał na początku marca 1869 roku, gdy po raz kolejny próbował układać "pasjansa" kartami, na których wypisał ciężary atomowe i inne właściwości znanych wówczas 63 pierwiastków. Zdobył się przy tym na śmiały krok, ogłaszając, że psujące schemat trzy nieregularności znikają, jeśli w istniejącym układzie pozostawić trzy wolne miejsca. - Zapełnią je pierwiastki, których jeszcze nie zdołaliśmy odkryć - stwierdził Mendelejew. Potwierdzenie tej hipotezy przyniosło mu wielką sławę, a układ okresowy stał się podstawą chemii.

Gdy na początku XX wieku uczeni brytyjscy, lord Rayleigh i William Ramsay odkryli gazy szlachetne i znaleźli dla nich miejsce w układzie okresowym, nadarzyła się okazja, by wysunąć kandydaturę Mendelejewa do Nobla w roku 1905. Wtedy jednak nagrodzono niemieckiego chemika Adolfa von Bayera. Kandydaturę Mendelejewa zgłoszono ponownie w roku 1906, ale znowu wielki chemik przepadł w głosowaniu. Dostał cztery głosy, o jeden mniej niż jego francuski konkurent - Henri Miossan, odkrywca fluoru. Mendelejew zmarł rok później, nie doczekawszy się Nobla.

Największym pechowcem był chyba jednak Henri Poincare (1854-1912), francuski matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych przełomu XIX i XX wieku. Jego kandydatura była zgłaszana aż 54 razy. Nagrody nigdy nie otrzymał.

* Kary B. Mullis (ur. 1944, na zdjęciu). Wiosną 1983 roku uczony jechał na kalifornijskie wybrzeże, żeby popływać na desce. "Kiedy prowadzę, najlepiej mi się myśli" - mówił potem w jednym z wywiadów. W czasie tej właśnie przejażdżki przyszedł mu do głowy pomysł, który zrewolucjonizował inżynierię genetyczną i dał mu Nagrodę Nobla z chemii. Mullis zatrzymał auto na poboczu i zanotował reakcję łańcuchową polimerazy (PCR). Polimeraza to naturalny enzym, dzięki któremu możliwe jest tanie i wydajne "rozmnożenie" (amplifikacja) dowolnego fragmentu DNA. Firma Cetus, w której Mullis pracował jako technik, wypłaciła mu premię w wysokości 10 tysięcy dolarów. Uczony jednak zdecydował się odejść. Publikację o PCR wysłał do brytyjskiego pisma "Nature", które... ją odrzuciło. Za to natychmiast opublikował ją największy konkurent Brytyjczyków - amerykański tygodnik "Science". Gdy wynalazek stał się popularny, Cetus prawa do patentu sprzedał szwajcarskiej firmie Hoffman-LaRoche za... 300 mln dolarów! To największa kwota zapłacona kiedykolwiek za patent. Po otrzymaniu Nobla w 1993 r. Mullis wycofał się całkowicie z nauki. Zajął się surfingiem i (czego sam nie kryje) zaczął brać LSD. Jeździ po świecie z wykładami o kosmologii, mistycyzmie, matematyce, wirusologii (jest jednym z nielicznych zwolenników tezy, jakoby HIV nie powodował AIDS) i sztucznej inteligencji. Zasłynął też jako biegły w procesie słynnego O.J. Simpsona - piłkarza oskarżanego o morderstwo. Dowodem w sprawie miały być m.in. badania DNA. Ku zaskoczeniu wszystkich, Mullis mówił o... wadach metody PCR, wrażliwości śladów na upływ czasu, możliwych zmianach w próbkach podczas laboratoryjnych analiz. Po jego wystąpieniu sąd nie dopuścił dowodu z DNA. Ostatecznie ława przysięgłych uniewinniła Simpsona.

*Wilhelm Ostwald (1853-1932). Ten wielki chemik niemiecki, jeden z twórców chemii fizycznej, dostał w roku 1909 Nobla z chemii za badania nad katalizą, warunkami równowagi chemicznej i szybkością reakcji. To jednak nie w pełni go zadowoliło. Chciał - podobnie jak Maria Skłodowska-Curie - dostać drugą nagrodę z fizyki. Ponieważ jednak nikt nie zgłosił jego kandydatury, przez kilka lat sam wysyłał listy do Sztokholmu, w których proponował siebie do nagrody. Bez skutku. Ostwald nie wierzył w atomy. Uważał, że są niepotrzebnymi, wymyślonymi tworami. Twierdził, że wszystkie zjawiska fizyczne i chemiczne należy opisywać za pomocą wyłącznie przemian energii. W ramach swej teorii opublikował również specjalny wzór matematyczny dla wyrażenia szczęścia. Oznaczał je literą G (od niemieckiego Glueck - szczęście). Wzór miał postać G = k(A-W)(A+W). A oznaczało energię związaną z pragnieniami, W - energię straconą na nieprzyjemne doznania związane z trudnościami, a k - czynnik przekształcający proces energetyczny w proces psychologiczny.

* Paul Dirac (1902-1984). Nagrodę Nobla z fizyki dostał w 1933 r. za wkład w rozwój mechaniki kwantowej. Był człowiekiem niezwykle małomównym, skromnym i nie dbał o rozgłos. Był też naukowym samotnikiem. Gdy pewnego razu jego żona organizowała w domu przyjęcie i zapytała, czy ma jakichś doktorantów, których mógłby zaprosić, Dirac odpowiedział: "Miałem jednego, ale zmarł". Gdy dostał Nobla, początkowo chciał odmówić jego przyjęcia. Przekonano go, że odmowa przyjęcia nagrody miałaby jeszcze większy rozgłos.

* James Chadwick (1891-1974). Nagrodę Nobla z fizyki dostał w 1935 r. za odkrycie neutronu. Został fizykiem przez przypadek. Kiedy zdawał egzamin na wyższe studia matematyczne na uniwersytecie w Manchesterze, przez pomyłkę usiadł na ławce dla kandydatów na przyszłych fizyków. Dopiero po zdanym egzaminie zdał sobie z tego sprawę. Był jednak tak nieśmiały, że wstydził się przyznać do pomyłki egzaminatorom. W roku 1913, tuż po studiach, Chadwick wyjechał na prestiżowe stypendium dla młodych badaczy do Berlina. Niedługo potem wybuchła wojna. Jako obywatel wrogiego państwa został aresztowany i osadzony w obozie dla internowanych, który mieścił się na terenie wyścigów konnych. Uczony spędził tam cztery lata, zamknięty w stajennym boksie dla dwóch koni. W tych warunkach kontynuował swoje badania nad promieniotwórczością. Za źródło służyła mu pasta do zębów, do której wtedy w Niemczech dodawano nieco substancji promieniotwórczej.

Do tej pory w dziedzinie nauki mieliśmy tylko jedną noblistkę - Marię Skłodowską-Curie, zresztą oficjalnie będącą laureatką z Francji (gdy dostawała Nobla, pracowała w Paryżu, a Polski w ogóle nie było na mapach Europy). Wiadomo jednak, że także wybitny fizykochemik polskiego pochodzenia Kazimierz Fajans (1887-1975) był o włos od Nobla. Pracował w Karlsruhe i w Monachium. Wsławił się odkryciem prawa przesunięć promieniotwórczych, zwanego regułą Soddy'ego-Fajansa (Soddy dostał Nagrodę Nobla z chemii w 1921 r. za badania nad izotopami). W roku 1924 kandydatura Fajansa - zarówno do nagrody z chemii, jak i fizyki - została zaproponowana Komitetowi Noblowskiemu. Zazwyczaj dobrze poinformowany dziennik szwedzki "Svenska Dagbladet" na kilka dni przed ogłoszeniem decyzji zwrócił się do Fajansa z prośbą o przesłanie fotografii, żeby ją opublikować wraz z decyzją o przyznaniu nagrody. W przededniu ogłoszenia decyzji akademii dzienniki szwedzkie już jawnie napisały, że laureatem zostanie Fajans. Nazajutrz jednak zakomunikowano, że w tym roku nikomu nie przyznano nagrody ani z fizyki, ani z chemii. Akademia chciała w ten sposób ukarać prasę za niedyskrecję. Kandydaturę Fajansa proponowano jeszcze dwa razy, ale bez skutku.

Obecnie nie jest tajemnicą, że wśród zgłoszonych kandydatów są co najmniej dwa nazwiska polskie. Poważnym kandydatem do nagrody z chemii od lat jest prof. Krzysztof Matyjaszewski, który specjalizuje się w chemii polimerów. Pracuje w Carnegie Mellon University w Pittsburghu. Na świecie znany jest jako twórca metody ATRP, czyli "kontrolowanej polimeryzacji rodnikowej z przeniesieniem atomu". Dzięki niej można m.in. stworzyć lepsze lakiery samochodowe, uszczelniacze, tusze do drukarek, kosmetyki.

Drugim poważnym kandydatem - na nagrodę z fizyki - jest Aleksander Wolszczan, profesor Uniwersytetu Pensylwanii, odkrywca pierwszych planet poza Układem Słonecznym. Dziś poszukiwanie pozasłonecznych planet i ich badanie rozwinęło się w potężną gałąź astrofizyki, m.in. dzięki Wolszczanowi. Ale w tym roku raczej nie ma szans, bo wszyscy stawiają na nagrodę za odkrycie cząstki Higgsa.