Dzieje kościelnych majątków

W początkowym okresie istnienia Kościoła, ze względu na prześladowania, którym podlegał w okresie wczesnego cesarstwa rzymskiego, związki pomiędzy poszczególnymi gminami wyznaniowymi były bardzo luźne. Konspiracyjny charakter funkcjonowania Kościoła w epoce pierwszych chrześcijan powodował też, że jako instytucja nie posiadał on poważniejszego majątku, wyłączywszy np. przedmioty kultu, stanowiące raczej własność wspólnoty wiernych niż instytucji.

Sytuacja poważnie zmieniło przyjęcie chrześcijaństwa przez Konstantyna Wielkiego ok. 312 r. i otoczenie przezeń opieką i poparciem tej religii. Poza wsparciem finansowym i budową na potrzeby Kościoła obiektów sakralnych, cesarz przyznał rozmaite przywileje prawne, jak zwolnienie z niektórych podatków, prawo posiadania majątku nieruchomego i przyjmowania darowizn bez ograniczenia, a także nadanie jurysdykcji w niektórych sprawach świeckich. Polityka ta kontynuowana była przez kolejnych cesarzy i w r. 380 doprowadziła do wydania przez Teodozjusza Wielkiego edyktu z Tesalonik, zakazującego sprawowania wszelkich kultów pogańskich i czyniącego chrześcijaństwo religią państwową. W tym samym też okresie doszło do wykształcenia ściśle hierarchicznych struktur kościelnych.

Ustrój państw średniowiecznej Europy opierał się na sojuszu tronu i ołtarza, czyli władzy świeckiej i religijnej. Szczegóły ich wzajemnych relacji zmieniały się w zależności od kraju, okresu i konkretnych uwarunkowań, jednak ich stałą cechą była wzrastająca zamożność instytucji kościelnych. W ich posiadaniu znalazły się nie tylko liczne obiekty sakralne (kościoły, klasztory) czy służące działalności charytatywnej (szpitale, sierocińce), ale też olbrzymie posiadłości ziemskie (wraz z ludnością niewolną), a nawet obiekty komercyjne jak młyny, karczmy czy warsztaty rzemieślnicze.

Wiązało się to z szerokim zestawem przywilejów i służebności przysługujących Kościołowi. Pobierał on przede wszystkim dziesięcinę (dziesiątą część dochodów od parafian) i świętopietrze (tzw. denar świętego Piotra - danina państwowa na rzecz papiestwa, płacona przez niektóre kraje europejskie, w tym Polskę). Otrzymywał opłaty za posługi liturgiczne (śluby, pogrzeby itd.), coroczną kolędę, sprzedaż odpustów oraz darowizny, w tym testamentowe, ze strony wiernych. Ponadto, jako właściciel ziemski korzystał z przywilejów związanych z wykorzystaniem zasobów naturalnych (lasów, łowisk, pastwisk) i wytwarzaniem oraz obrotem napojami alkoholowymi.

Wzrastaniu majątku Kościoła sprzyjały ponadto dwa czynniki. Z jednej strony miał monopol w dziedzinie edukacji, powodujący, że duchowni stanowili trzon biurokracji państwowej. Z drugiej zaś strony bardzo głęboka ówcześnie religijność skłaniała wiernych do przekazywania dla zbawienia duszy bardzo hojnych darowizn na rzecz Kościoła, niekiedy w postaci zapisywania w testamencie całego majątku. Dodać należy, że wielu księży, stosując odpowiednie sugestie (czy wręcz groźby ognia piekielnego), aktywnie "zachęcało" wiernych do dokonywania takich zapisów. Nieraz dochodziło też do fabrykowania rzekomych aktów nadań na rzecz Kościoła, co często prowadziło do długotrwałych sporów sądowych.

Wzrost znaczenia Kościoła jako właściciela feudalnego prowadził też jednak do określonych komplikacji dla niego samego. Do XI w. duża część księży zakładała rodziny i w naturalny sposób była bardziej zainteresowana zabezpieczeniem materialnym swych bliskich niż zwiększaniem majątku kościelnego. Wprowadzenie obowiązku celibatu kleru w XI i XII w. wymusiło przekazywanie dóbr ziemskich w całości następcom na urzędzie. Prawo kanoniczne zakazało też dokonywania ich sprzedaży bez zgody wyższej instancji kościelnej. Jako że w praktyce takiej zgody niemal nie udzielano, powstało pojęcie "dóbr martwej ręki", czyli takich, których nie da się pozyskać, jak przedmiotów trzymanych w ręce osoby zmarłej.

Jednocześnie narastał spór o wzajemną relację władzy świeckiej i duchownej (prymatu jednej z nich nad drugą), a zwłaszcza o prawo cesarza do mianowania biskupów (a na niższym szczeblu: do wpływu właścicieli ziemskich na obsadzanie stanowisk kościelnych). Spór ten, określany w historiografii sporem o inwestyturę, zakończył się ostatecznie w 1122 r. gdy na mocy konkordatu wormackiego cesarz (Henryk V) zrzekł się prawa do mianowania biskupów, zachowując prawo do nadawania biskupom dóbr ziemskich (czyniących z nich lennika cesarskiego, ale wyłącznie jako feudałów).

Rosnący majątek Kościoła, a zwłaszcza niektóre metody jego pozyskiwania, był krytycznie oceniany przez znaczną część społeczeństw Europy. Kwestia ta, zwłaszcza handel odpustami, godnościami kościelnymi (tzw. symonia) czy korupcja duchownych, należały do najistotniejszych zagadnień, które legły u podstaw ruchu reformacji w XVI w.

Także dla władz państwowych rosnąca ilość dóbr ziemskich w rękach Kościoła zaczęła stanowić niedogodność. Korzystne przywileje podatkowe powodowały względne uszczuplenie dochodów państwa. W okresie reformacji państwa europejskie chętnie wprowadzały prawa ograniczające możliwości Kościoła w zakresie nabywania nieruchomości, a także dokonywały sekularyzacji niektórych dóbr kościelnych, do czego wcześniej dochodziło na ogół wyjątkowo, np. w odniesieniu do nabytków nielegalnych.

Kolejna fala sekularyzacji nastąpiła w okresie oświecenia. W roku 1773, głównie z przyczyn politycznych, papież Klemens XIV dokonał kasaty zakonu jezuitów, a ich dobra ziemskie zostały przejęte przez państwa na terenie których się znajdowały. W kolejnych latach szeroko zakrojonych sekularyzacji znacznej części dóbr kościelnych dokonano m.in. w Austrii, Prusach, Francji (po rewolucji 1789 r.), a także w Rosji (zarówno wobec Kościoła prawosławnego jak i katolickiego). Proces ten, kontynuowany w wieku XIX, związany był z przejmowaniem przez nowoczestne struktury państwowe wielu funkcji pełnionych dotychczas przez Kościół jak szkolnictwo, szpitale czy działalność charytatywna. Przejmowanie zaś dóbr ziemskich przez państwo miało służyć wspieraniu finansowania tej działalności. Jednocześnie jednak, sekularyzacji towarzyszyło podjęcie w zamian wypłacania państwowych pensji dla duchownych.

Również na terenie Polski Kościół korzystał z hojnych nadań ziemskich. Zapoczątkowane to zostało już w czasach Bolesława Chrobrego, a swoje apogeum osiągnęło w okresie rozbicia dzielnicowego, gdy zwarta organizacja kościelna wspierała sprzyjających jej książąt, oczekując w zamian wymiernej wdzięczności. W rezultacie tej polityki, arcybiskupstwo gnieźnieńskie posiadało w 1314 r. 259 wsi i 2 miasta; biskupstwo wrocławskie w 1245 r. 150 posiadłości a np. klasztor Benedyktynów tynieckich ponad 100 wsi.

Pod rządami Kazimierza Wielkiego, dążącego do umocnienia i scentralizowania państwa, nastąpiło ograniczenie wzrostu majątku kościelnego. Dokonano rewindykacji dóbr pozyskanych przez Kościół nielegalnie (np. drogą fałszerstwa aktów nadania) oraz zabroniono przekazywania na jego rzecz nowych nieruchomości. Ze względów wojskowych odebrano także niektóre dobra klasztorne położone na terenach przygranicznych.

Nie zatrzymało to trwale procesu powiększania kościelnych zasobów nieruchomości, które w XVI w. obejmowały m.in. 9-13% ogółu ziem uprawnych w Rzeczypospolitej. Kwestia ta wielokrotnie była przywoływana pod obrady Sejmu. W 1510 r. konstytucja sejmowa zakazywała przekazywania Kościołowi w testamencie nieruchomości, zaś w 1555 r. zaprzestano płacenia świętopietrza na rzecz Rzymu. W XVII i XVIII w. kilkakrotnie wydawano ustawy ograniczające prawo instytucji kościelnych do nabywania dóbr ziemskich. Liczebność tych ustaw wskazuje z jednej strony na wagę przykładaną do tego zagadnienia, z drugiej zaś na nieskuteczność zastosowanych środków prawnych, które standardowo omijano.

Po wspomnianej kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. ich zsekularyzowane dobra zostały sprzedane, a uzyskany dochód przekazany na potrzeby Komisji Edukacji Narodowej. W 1789 r. Sejm czteroletni zadecydował o stopniowej sekularyzacji dóbr biskupich. W owym czasie posiadłości kościelne w Rzeczypospolitej obejmowały ok. 3 mln. hektarów ziemi z ok. 860 tys. chłopów pańszczyźnianych, co stanowiło ok. 17% tej warstwy społecznej.

W okresie rozbiorów majątki kościelne były traktowane zgodnie z prawem poszczególnych państw zaborczych i dokonujących się w nich procesom sekularyzacyjnym, przy czym duchownym przyznawano pensje, a parafiom na ogół pozostawiano stosunkowo niewielkie działy ziemi na własny użytek. Jednocześnie też zlikwidowano większą część klasztorów, zaś uzyskane w ten sposób środki przeznaczano przeważnie na cele edukacyjne.

Pomimo utraty znacznej części dóbr w końcu XVIII i w XIX w., w okresie międzywojennym Kościół wciąż pozostawał jednym z największych właścicieli ziemskich w Polsce. W jego gestii znajdowało się ok. 400 tys. hektarów ziem uprawnych, czyli niemal 10% ich łącznego areału. Do tego dochodziły kwoty wypłacane przez państwo jako uposażenie duchowieństwa (w zamian za zsekularyzowane dobra) wynoszące rocznie ok. 20 milionów złotych.

Przyjęta w 1920 r. ustawa o reformie rolnej zakładała częściową parcelację dóbr kościelnych (ok. 150 tys. hektarów). Jej wykonanie miało być poprzedzone ugodą z Watykanem dotyczącą zarówno terenów przewidzianych do przejęcia w toku reformy, jak i majątków przejętych wcześniej przez władze zaborcze. W praktyce rozmowy te trwały do końca okresu międzywojennego i w rezultacie pozostały nierozstrzygnięte.

Parcelację dóbr obszarniczych, w tym kościelnych, zakładał dekret PKWN z 6 września 1944 r. o reformie rolnej. W odróżnieniu jednak od majątków świeckich, z przyczyn polityczno-propagandowych, ziemie należące do Kościoła zostały przejęte w późniejszym terminie i na podstawie oddzielnej ustawy, wydanej 20 marca 1950 r. Na jej podstawie dokonano przejęcia gruntów kościelnych, z wyłączeniem gospodarstw rolnych określonej wielkości, przeznaczonych na potrzeby zaopatrzenia własnego parafii, budynków służących celom kultu religijnego oraz mieszkalnym (plebanie, klasztory itp.). Łącznie przejęto ok. 155 tys. hektarów ziem, natomiast ok. 30 tys. hektarów. pozostało w rękach Kościoła (dokładne dane nie są znane, gdyż nigdy nie przeprowadzono pełnej inwentaryzacji przejętych nieruchomości). Ponadto, pewna liczba nieruchomości została trafiła w ręce państwowe m.in. w drodze wywłaszczenia, w trybie egzekucji zaległości podatkowych, a także bez właściwego tytułu prawnego, z naruszeniem obowiązującego w PRL prawa. Ta sama ustawa powołała też Fundusz Kościelny, finansujący m.in. konserwację i odbudowę miejsc kultu religijnego, dotowanie związków wyznaniowych oraz częściowe zabezpieczenie osób duchownych w zakresie ubezpieczenia chorobowego i zaopatrzenia emerytalnego.

Przemiany ustrojowe, do których doszło w Polsce od 1989 r. miały duży wpływ na sytuację prawną i materialną Kościoła. W roku 1991, uchwałą Rady Ministrów rozszerzono zakres działalności Funduszu Kościelnego, m.in. o wspomaganie kościelnej działalności charytatywnej i oświatowo-wychowawczej. Rok 1993 przyniósł podpisanie (ratyfikowanego w 1998 r.) Konkordatu między Polską a Stolicą Apostolską, na mocy którego państwo dotuje m.in. Papieską Akademię Teologiczną i Katolicki Uniwersytet Lubelski.

Jeszcze wcześniej, bo już w 1989 r. powstała budząca największe chyba kontrowersje Komisja Majątkowa. Jej celem było rozpatrywanie spraw zwrotu lub przyznania rekompensaty za majątek odebrany w okresie PRL z naruszeniem ówcześnie obowiązującego prawa. Dla ścisłości, powstało pięć osobnych komisji dla różnych związków wyznaniowych, jednak jedynie działalność komisji ds. Kościoła katolickiego budzi poważne emocje.

Dokładne omówienie kontrowersji związanych z Komisją Majątkową wykraczałoby dalece poza ramy - tak tematyczne jak i objętościowe - tego artykułu. Wspomnieć jedynie należy, że zastrzeżenia budziły takie kwestie jak np. brak możliwości odwołania się od jej orzeczeń czy zaniżanie wycen przekazywanych Kościołowi gruntów (do 2008 r. strona kościelna wybierała nieruchomości, które chciałaby otrzymać jako rekompensatę i sama przedstawiała ich wycenę, częstokroć mocno zaniżoną, a następnie sprzedawała ją na wolnym rynku z dużym zyskiem). Zanim została zlikwidowana w atmosferze skandalu w lutym 2011 r. Komisja Majątkowa przekazała Kościołowi nieruchomości warte ok. 5 miliardów złotych oraz odszkodowania w wysokości dalszych 143 milionów złotych. Według niepełnych danych szacuje się, że obecnie w rękach kościelnych znajduje się nawet ok. 160 tysięcy hektarów ziemi a łączna wartość zwróconych lub zrekompensowanych przez państwo nieruchomości może przekraczać znacznie wartość ziem odebranych w okresie PRL.