Tajemnice pisma Majów

W XVI wieku płomienie świętej inkwizycji zdziesiątkowały cywilizację Majów. Jeden z najokrutniejszych prześladowców, franciszkanin Diego de Landa, pragnął zniszczyć wszelkie ślady hieroglifów Majów - najbardziej oryginalnego pisma, jakie kiedykolwiek powstało na Ziemi - widząc w nim narzędzie szatana.

Landa chciał nawrócić Majów na katolicyzm. Więził więc i torturował tysiące czcicieli dawnych bogów, dopuszczając się wielu okrucieństw. Niszczył też wszystkie "zabobony", jak je nazywał, które wpadły mu w ręce, czyli większość dziedzictwa kulturalnego Majów.

Podczas publicznych ceremonii palił tysiące ksiąg. Majowie musieli nauczyć się alfabetu europejskiego, przez co w ciągu kilku wieków ich pismo zostało zapomniane. Tych, którzy się nim posługiwali palono na stosie, w związku z czym w XVIII wieku nie było już nikogo, kto znałby dawny alfabet. Pismo starożytnych Majów zaginęło w otchłani dziejów. Dopiero kilka wieków później, ponownie odczytano hieroglify.

Od najdawniejszych czasów Majowie zamieszkiwali tereny Ameryki Środkowej i południowego Meksyku. Centrum ich cywilizacji stanowiły wyżyny Gwatemali i równiny Jukatanu. To tam około 200. roku wznieśli potężne miasta, Tikal, Copan i Palenque. Słynęły one z monumentalnej architektury, piramid oraz świątyń górujących nad placami i boiskami, gdzie królowie zasiadali na tronach, a wojownicy walczyli o życie. Cywilizacja kwitnąca przez 2 tysiące lat charakteryzowała się także wyrafinowaną kulturą. Tworzono niezwykłe malowidła o niezrównanej precyzji wykonania.

Kiedy Europa wkroczyła w średniowiecze, państwa-miasta Majów osiągnęły szczyt potęgi. W niektórych mieszkały nawet setki tysięcy ludzi. Majowie byli jedyną w pełni piśmienną cywilizacją Nowego Świata. W IX wieku Majowie opuścili wiele swoich miast. Świątynie i piramidy na równinach uległy zapomnieniu i zostały pochłonięte przez dżunglę.

-----
Dowiedz się więcej z programu "Tajemnica kodu Majów" prezentowanego w poniedziałek 29 sierpnia o godzinie 20:00 na kanale Viasat History

Niemal tysiąc lat później hiszpański odkrywca, Jose Calderon natknął się na ruiny Palenque. W opuszczonej świątyni jego ludzie znaleźli wielkie kamienne tablice pokryte hieroglifami.

Wieści o dziwnym odkryciu obiegły świat. W 1823 roku francuski artysta, Jean-Frederick Waldeck przybył do Palenque zrobić szkice hieroglifów. Wierzył on, że miasta te wybudowali Babilończycy, Fenicjanie lub Hindusi. W glifach widział nawet łby słoni indyjskich. Majowie nie znali jednak zwierząt podobnych do słonia. Waldeck nie rozumiał glifów. Ten problem powracał, za każdym razem kiedy artyści próbowali odwzorować pismo Majów.

W dżungli znajdowano kolejne miasta, a odkrywcy szkicowali tajemnicze znaki. Pomijali jednak szczegóły niezbędne do odczytania pisma. Wszystko zmieniło się w latach 80. XIX wieku, kiedy Alfred Maudslay przywiózł na Jukatan aparat fotograficzny, sfotografował hieroglify ze wszystkimi szczegółami i jako pierwszy dostarczył ich wierny zapis.

Równoległe prace nad pismem Majów umożliwiło odkrycie nielicznych ksiąg, które przetrwały hiszpański podbój. Odnaleziono 3 - w Madrycie, Paryżu i Meksyku, ale najlepiej zachowany manuskrypt znajdował się w Królewskiej Bibliotece Drezdeńskiej. Nazwano go Kodeksem Drezdeńskim.

W 1810 roku 5 stron Kodeksu opublikowano w Wielkim Atlasie Ameryk. Dziwne hieroglify zaciekawiły ekscentrycznego naukowca, Constantine'a Rafinesque, który patrząc na kreski i kropki w nim zawarte, zrozumiał, że przedstawiają one liczby.

Pismem Majów zajmował się także drezdeński bibliotekarz, Ernst Forstemann, który trafił na ślady kalendarza i astronomii Majów. W Kodeksie Drezdeńskim znalazł daty zaćmień księżyca i słońca, oraz tablice opisujące cykle Wenus, według Majów związane ze sztuką wojenną.

Jednak jego największym odkryciem było ustalenie, że wszystkie daty z Kodeksu Drezdeńskiego liczone są od jednego dnia, którego, jak wierzyli Majowie, został stworzony świat: 4. Ahau 8. Cumku. Według kalendarza gregoriańskiego był to 13 sierpnia 3114 r. p.n.e. Od teraz archeolodzy mogli datować rzeźby wyryte na stelach.

Specjalistą w tej dziedzinie był J. Eric Thompson, wybitny brytyjski archeolog, który w pierwszej połowie XX wieku zupełnie zdominował badania nad Majami i jako jedyny znał się na hieroglifach. Stworzył drobiazgowy system klasyfikacji, przyporządkowując do 800 glifów tak zwane liczby Thompsona.

Mieszkając wśród Majów, w Meksyku i Belize, zapałał głębokim podziwem do ich kultury. To on stworzył obraz Majów, jako niezwykłej, szlachetnej cywilizacji, zapatrzonej w niebo i zafascynowanej astronomią i czasem. Przekonywał, że pismo Majów kryje tylko daty i symbole astronomiczne, a glify służyły im do kontaktu z bogami. Większość naukowców przyjęło teorie Thompsona.

-----
Dowiedz się więcej z programu "Tajemnica kodu Majów" prezentowanego w poniedziałek 29 sierpnia o godzinie 20:00 na kanale Viasat History

Jednak Thompsonowi wyzwanie rzuciła kobieta, która kulturą Majów zainteresowała się zupełnie przypadkowo. To Tatiana Proskouriakoff, która studiowała architekturę. Uzyskała dyplom w 1930 roku, kiedy świat pogrążał się w Wielkim Kryzysie. Nie miała pracy i w muzeum Uniwersytetu Pensylwanii znalazła ogłoszenie. Poszukiwano w nim artystów chcących uczestniczyć w rekonstrukcji graficznej zabytków z Piedras Negras, jednego z większych miast Majów. Tanya przyjęła ofertę i wyjechała do Gwatemali. Była utalentowaną rysowniczką, a jej precyzyjne szkice przywracały do życia starożytne miasto.

Przez blisko 20 lat, Proskouriakoff pracowała na polu zdominowanym przez mężczyzn. W 1958 roku porzuciła archeologię na rzecz harwardzkiego muzeum Peabody gdzie zajęła się odczytywaniem pisma Majów. Gdy próbowała złożyć fragmenty roztrzaskanego jadeitu, dokonała przełomowego odkrycia.

Proskouriakoff zrobiła zdjęcia dziesiątkom stel w Piedras Negras. Porządkując je chronologicznie, zauważyła pewien wzór. Majowie stawiali przed świątyniami rzędy stel, po jednej co każde 5 lat. Na pierwszej steli znajdowała się postać siedząca w wyrzeźbionej wnęce, a u dołu widać było ofiarę. Z postacią na górze łączyła ją drabina. Proskouriakoff odgadła znaczenie tej steli.

Każda stela miała datę poświęcenia. Na kilku wyryto także inne tajemnicze daty. Po nich zaś glif - ptasi łeb owinięty materiałem. Thompson nazwał ten glif "bolącym zębem".

Kluczem do zagadki była kolejna data przypadająca od 12 do 31 lat przed każdym ?bolącym zębem?. Dacie tej zawsze towarzyszył glif przedstawiający głowę iguany. Proskouriakoff założyła, że pierwszy glif oznaczał datę urodzenia, a drugi datę wstąpienia na tron.

Jej teorię potwierdzały inne stele. Między narodzinami jednego króla, a objęciem tronu przez drugiego, mijało najwyżej 60 lat co jest umiarkowaną długością ludzkiego życia. Postawiła hipotezę, że każdy rząd stel był historią życia jednego władcy. Po raz pierwszy zetknięto się z zapisem historycznym. To odkrycie zmieniło wszystko.

-----
Dowiedz się więcej z programu "Tajemnica kodu Majów" prezentowanego w poniedziałek 29 sierpnia o godzinie 20:00 na kanale Viasat History

W maju 1945 roku Armia Czerwona zdobyła Berlin. W jej szeregach znajdował się młody oficer, Jurij Walentynowicz Knorosow, który w ruinach biblioteki znalazł reprodukcję trzech znanych wówczas kodeksów - drezdeńskiego, madryckiego i paryskiego. Fascynacja Knorosowa wzrosła, kiedy przeczytał , że pismo Majów jest nadal nieodczytane. Zrobił więc dyplom z lingwistyki i został jedynym rosyjskim specjalistą od Majów.

W okresie stalinowskim radziecka nauka znajdowała się w izolacji. Knorosow nie znał zachodnich teorii, które jak na przykład teoria Thompsona, były zwyczajnie błędne. Dzięki temu miał świeże spojrzenie na temat.

Jako lingwista, Knorosow wiedział, że musi zacząć od policzenia znaków. Jeśli pismo ma od 20 do 35 znaków, jest to najprawdopodobniej alfabet fonetyczny. Od 80 do 100 znaków to alfabet sylabiczny, a jeśli znaków jest kilkaset, mamy do czynienia z pismem logograficznym, w którym znak odpowiada całemu słowu. Chiński system logograficzny zawiera tysiące znaków. Pismo Majów składało się tylko z 800, za dużo jak na alfabet i za mało, żeby każdy znak odpowiadał jednemu słowu. Naukowcy uznali więc, że to ograniczone pismo, w którym reprezentowane jest zaledwie kilkaset słów.

Knorosow wiedział jednak, że żaden system nie składa się z jednego typu znaków. Również w piśmie łacińskim występują cyfry i logogramy. Uznał więc, że pismo Majów także jest systemem mieszanym, złożonym z logogramów i znaków fonetycznych. Następnie sięgnął po Kodeks Madrydzki, w którym zidentyfikowano glify czterech stron świata.

Skupił się na glifie oznaczającym zachód. Składał się on z dwóch znaków. Na dole znajdowało się słońce, przedstawione przez 4 płatki lub szprychy. Na górze ręka z zetkniętym kciukiem i palcem wskazującym. Eric Thompson twierdził, że ręka oznacza "dopełnienie", a glif czyta się jako "dopełnienie słońca" czyli zachód. Dla niego glify nie przedstawiały dźwięków, a idee. Uznał, że hieroglify nie mają wartości fonetycznej i tego się trzymał.

Knorosow zaś podejrzewał, że glif ma związek z dźwiękiem. Wiedział, że zachód w języku maja to chik'in (czikin), a słońce k'in (kin). Uznał więc, że znak "ręka" należy czytać jako sylabę "chi" (czi). W połączeniu ze znakiem "słońce" powstawało "chik'in" (czikin) - zachód. Knorosow zidentyfikował też sylaby w innych glifach. Przynajmniej część z nich odpowiadała dźwiękom w mówionym języku Majów.

Propaganda radziecka ogłosiła, że dzięki postępom marksizmu i leninizmu, młody rosyjski naukowiec zawstydził całą imperialistyczną naukę i zidentyfikował alfabet Majów. A Thompson, zażarty antykomunista, zupełnie odrzucił jego teorię. Niektóre ustalenia Knorosowa były wątpliwe. Opierając się na nich, Thompson podważył całą jego metodę. Niestety bezcenne odkrycia Knorosowa zostały zlekceważone przez Zachód. To jednak był zmierzch epoki samotnych naukowców.

-----
Dowiedz się więcej z programu "Tajemnica kodu Majów" prezentowanego w poniedziałek 29 sierpnia o godzinie 20:00 na kanale Viasat History

Po wielu latach rozszyfrowanie pisma Majów stawało się coraz bliższe. Wcześniej jednak należało odczytać hieroglify w języku, w którym zostały zapisane i dokończyć klasyfikację fonetyczną zaczętą przez Knorosowa. Dotąd znano zaledwie 30 sylabicznych znaków.

Klucz do zagadki sylabicznej odnalazł David Stuart, który kulturą Majów interesował się od wczesnej młodości. Odłożył studia, żeby pracować nad hieroglifami i wtedy dokonał największego odkrycia, gdy badał parę glifów, które uchodziły za odczytane. Eric Thompson sądził, że pierwszy znaczy liczenie wprzód do nowej daty, a drugi liczenie w tył do poprzedniej.

W obydwu glifach występował znak, zwany przez Thompsona glifem wody lub głową rekina, a w języku maja "xo'oc" (szok). Xo'oc znaczyło również "liczyć". Stuart odkrył jednak, że w miejscu "rekina" występowały również inne znaki: ludzka głowa, małpa, a raz glif w kształcie nawiasu. Czy one też znaczyły "liczyć"?

Stuart wybrał prostsze wyjaśnienie. Nawias uznał za sylabę "u". Nagle zrozumiał, że wszystkie te znaki znaczyły właśnie "u". Każdy z nich można było zastąpić nawiasem w kontekście nie mającym nic wspólnego z liczeniem. Stuart wykazał, że wiele z tych znaków służyło zapisaniu tego samego słowa w nieco odmienny sposób.

Glify oznaczające liczenie w przód i w tył wymawiano: "i, u, ti" oraz "u, ti, ya". W maja "i ut" znaczy "i wtedy się zdarzyło", a "utiy"- "od kiedy to się zdarzyło". Słowa, które Thompson brał za zwykłe daty opowiadały historię: "I wtedy to się stało, dnia 1. Kib 14. K'ank'in (kankin) K'atun Ahau (katun ahału), pani Naman wzięła ślub. A po 10 dniach, 11 miesiącach, jednym roku i jednym cyklu lat, wtedy to się stało, dnia 4. Kimi 14. Uo (uło), urodziła się ich córka, słoneczna pani."

To była rewolucja. Naukowcy starali się przyporządkować jeden dźwięk do każdego glifu, jeśli jednak "u" zapisywano kilkoma znakami, z innymi sylabami mogło być podobnie. Cywilizacja Majów mogła opowiedzieć swoją historię.

Niektóre glify opisywały stan posiadania: "u tu pa" - jego nausznica, "u ba ki" - jego kość, "u lak" - jego talerz, "yuk'ib" - jego kielich. To opisy przedmiotów należących do dworu królewskiego. Darów, które królowie otrzymywali i dawali w ramach podtrzymywania więzi społecznych.

Przez wieki kultura Majów była brutalnie niszczona. Jej przedstawicieli zmuszano do mówienia i pisania po hiszpańsku i noszenia chrześcijańskich imion. Teraz pozostali już nieliczni Majowie mogą odkrywać własną historię, która jest jednym z najcenniejszych skarbów narodów. Odczytanie pisma Majów to pierwszy krok do zrozumienia wkładu tej cywilizacji w dzieje całej ludzkości.

Glify są dla nas jedynym oknem na prekolumbijską Amerykę. Nie odpowiadają na wszystkie pytania, ale dają nam wgląd w sprawy ważne dla Majów. Dzięki złamaniu pisma Majów, na nowo ożyły słowa starożytnych skrybów, opowiadając dzieje i literaturę zaginionego świata.

-----
Dowiedz się więcej z programu "Tajemnica kodu Majów" prezentowanego w poniedziałek 29 sierpnia o godzinie 20:00 na kanale Viasat History