Dekada w kinie - film polski

Rzucone na żywioł rynku, ratowało się po linii najmniejszego oporu jak kino przedwojenne. W ambitnych filmach tamtego czasu przeglądał się dziki kapitalizm: "Dług" Krauzego, "Cześć, Tereska" Glińskiego wyrażały szok transformacji, zanik poczucia bezpieczeństwa. Ukazywały okrutny świat, w którym nie ma nic darmo, miłość jest transakcją, kolega zamienia się nagle w egzekutora długu. Ktoś celnie zauważył: nasze kino podobnie definiuje PRL i kapitalizm - jako pułapkę, zanik wartości. Przebijała w nim obawa, że zostaliśmy oszukani i wszystko, co wypracowaliśmy, może nam zostać odebrane.

Bohater "Ediego", śmieciarz, uspokajał kolegę: masz jeszcze siebie. Filmowcy mogliby powiedzieć: co z tego, skoro działamy w pustce? Kino polskie wypadało z międzynarodowego obiegu, traciło rozpęd, kojarzyło się z głupawą rozrywką albo z adaptacjami lektur szkolnych. "Czy u was robi się tylko filmy historyczne?" - pytali zagraniczni dziennikarze. Debiutowali nieliczni - głównie w TVP - zazdroszcząc swoim starszym kolegom z lat 60. i 70.

Ta sytuacja zaczęła się zmieniać w połowie dekady. Filmowcy wywalczyli nową ustawę o kinematografii. Powstał Polski Instytut Sztuki Filmowej, na wzór europejskich. Ten system, wynaleziony po wojnie we Francji w obronie kina narodowego przed inwazją Hollywoodu, to naturalne wyrównanie rachunku: użytkownicy filmów - kina i media - składają się na utrzymanie kinematografii. Polskie kino znalazło swój adres, publiczną podstawę, uniezależniając się od kaprysów polityków. I choć nie ma dawnej profetycznej siły ani śmiałości "rozpoznawania systemu", to przecież pozostaje narodowym dobrem. I powoli staje się ogniwem kina europejskiego.

W 2003 r. na forum filmowców wołano: "Polskie kino zginie w Europie, jeśli nie będzie dysponowało rocznym budżetem 30 mln euro, zamiast 4 mln jak obecnie. Dlaczego nie robi się u nas 50 filmów rocznie, zamiast 20? Gdzie interes się kręci, tam zyskuje sztuka...". Nie minęło kilka lat, a sypnęło ciekawymi debiutami. Fundusze koprodukcyjne Europy wspierają nasz film autorski, kino wysokiego ryzyka. Przeżywający drugą młodość Jerzy Skolimowski, Małgorzata Szumowska pracująca we Francji - tacy reżyserzy łączą dziś nasze kino ze światem.

Kompleksowe wsparcie filmów - począwszy od prac literackich po promocję zagraniczną - jest u nas w powijakach, ale obok komedii romantycznych powstają filmy rozmawiające z widzem w nowy sposób. Jednym z mierników dojrzałości jest stosunek do zła: ono nie przychodzi już z zewnątrz, narzucone przez system - to zło jest nasze, stanowi element świata, w którym przyszło nam żyć, jak w "Domu złym", "Rewersie", "Wojnie polsko-ruskiej", "Chrzcie" czy "Zerze".

Dziesięć lat temu dyskusje o polskim kinie odbywały się w cieniu jego minionej świetności. Mówiło się: polskie kino umiera. Dziś słyszę od młodej reżyserki: "Polskie kino dopiero się zaczyna". Widz mówi: "Nie chcę filmów o Polsce, chcę filmów o mnie". Będzie je miał.

Już ma te dziesięć filmów z pierwszej dekady XXI wieku - każdy z nich wynajduje własną formę, mówi o czymś najważniejszym, porusza osobistą strunę. Polskie kino widziane z perspektywy mimo szkicowości i niedoróbek okazuje się ciekawe.

"Ja wiem, że to gówniane miejsce, ale moje własne! Muszę spróbować, czy da się tutaj żyć. Pochowam ojca, posprzątam i zacznę od nowa". Pogrzeb zapowiada ślub. Debiut offowego reżysera to akt przezwyciężania inercji, wyjście poza typowy obrazek beznadziejnego życia na prowincji. W Polsce zawsze ma się poczucie, że żyjemy w złych czasach, ale w każdych czasach ma się do rozegrania to samo życie. Energia i szczerość aktora Rafała Maćkowiaka jest pochodną energii reżysera tego filmu.

Film dekady. Śmieszny, bolesny, terapeutyczny, genialnie przedrzeźniający nasz kulawy język. Koterski wykreował postać Adasia Miauczyńskiego (wielka rola Marka Kondrata) - nosiciela polskiej paranoi. Jego nieszczęściu winni są zawsze jacyś "oni": mamusia, rodzina, historia, ustrój, sąsiedzi, żona. Zarówno autor, jak i widz odnajdują w tej postaci siebie, a zarazem przyglądają się sobie z zewnątrz. Ta kinoterapia znalazła zwieńczenie w następnym filmie Koterskiego. Jego tytuł był wzięty z "Upadku" Camusa: "Wszyscy jesteśmy sędziami, wszyscy jesteśmy winni, jedni wobec drugich, wszyscy jesteśmy Chrystusami, na nasz obrzydliwy sposób...". Kiedy w tym roku oglądałem "walkę o krzyż" na Krakowskim Przedmieściu, myślałem o Koterskim.

Boczna linia polskiego kina: świat wewnętrzny zwykłych ludzi, głębia ukryta w zwyczajności. Inna prawda o życiu w PRL. Opowiedziana ręczną kamerą jak w łapanym na gorąco "home video", autentyczna historia przyjaźni Jadwigi Stańczakowej i Mirona Białoszewskiego, najbardziej "prywatnego" z polskich poetów. Niewidoma i gej. Wejście do małej bohemy otaczającej Mirona staje się szczęściem dla Jadwigi. Miron ratuje ją z depresji, bawi go opowiadanie jej świata, sprawianie niespodzianek, kult, jakim go otacza. W pewnym momencie zaczyna mu to ciążyć i wtedy orientuje się, jak bardzo jest jej potrzebny. I to ona staje się najbliższą mu osobą, rodziną z wyboru.

Rodzinny dramat wzięty z kroniki kryminalnej, potoczny jak telenowela, z dialogami brzmiącymi naturalnie, odczytywano - podobnie jak "Dług" - jako drapieżną metaforę nowych czasów. Walka o byt sprawia, że najbliżsi ludzie przestają poczuwać się do moralnych zobowiązań. W rodzinie obciążonej długiem jeden drugiego obciąża winą - ofiarą staje się ta, która jest najsłabsza.

Miliony widzów, złośliwe recenzje z lewa i prawa, a równocześnie - głośna modlitwa na premierowym seansie w Teatrze Wielkim. Na odbiorze "Katynia" zaciążył kontekst PiS-owskiej "polityki historycznej" - Wajda nie zadowolił ani jej przeciwników, ani zwolenników. Film odegrał wybitną rolę za granicą: zaszokował zachodnioeuropejską lewicę, dla której Katyń był tabu, a swój właściwy wymiar uzyskał w Rosji. Wajda zawsze był poetą śmierci - w "Kanale" i "Popiele i diamencie", w "Lotnej" i "Samsonie". Ale tamte filmy były wołaniem o życie. We "Wszystko na sprzedaż" ginął aktor, ale na jego miejsce wchodził  drugi. W "Katyniu" jest już tylko śmierć, która przypomina o sobie, nie daje żyć. Koniec Polski, choć dla nas ona po wojnie dopiero się zaczynała. Paradoks historii sprawił, że film, który miał być pożegnaniem z katyńską traumą, odnowił tradycyjny związek polskości z nieszczęściem. Dotknął kompleksu, który miał się odezwać po katastrofie smoleńskiej.

Zuchwałe naruszenie majestatu śmierci. Jak w filmach duńskiej Dogmy, bohaterowie - młoda krakowska bohema - są "idiotami" nieprzygotowanymi do życia. Podobnie "nieprzygotowani" są umierający rodzice. Nie mają oparcia w żadnej tradycji, ani religii, ich życie jest improwizacją - ale tak właśnie ma być. Ten niezwykły, nietragiczny film o śmierci  jest cały wychylony w przyszłość, okrutny i czuły, ekshibicjonistyczny i zdystansowany.

Powrót outsidera polskiego kina po 17 latach milczenia. Skolimowski prowadzi przewrotną grę z widzem. Zapowiadająca się jako brutalny thriller czarna ballada osadzona w realiach polskiej prowincji staje się poetycką opowieścią o miłości niemożliwej, bezinteresownej, pozbawionej narcyzmu.

Film absolutnie spełniony, czysty, pulsujący własnym życiem. Minimalistyczny, przykuwający, tajemniczy jak sen. Wywiedziony z najintymniejszych warstw osobowości niesie oczyszczające przeżycie. Dumała znalazł prostą i metaforyczną zarazem formę, żeby opowiedzieć o tym, jak rodzice, umierając, stają się przewodnikami swoich dzieci, nawet wtedy, gdy za życia byli sobie obcy.

Polska bez charyzmy. Bohaterowie tej krwawej historii dziejącej się w późnych latach 70. i w stanie wojennym - chłopi, milicjanci, ksiądz, zootechnik (Arkadiusz Jakubik) - są oblepieni błotem, dosłownie i w przenośni. Na ile zło pochodzi od systemu, losu, a na ile od nich samych? Reżyser pozwala sobie na niebywałą bezwzględność w spojrzeniu na ludzi - luksus obrzydzenia. Widzowi wydaje się, że sam został ochlapany, a jednak w rezultacie doznaje oczyszczenia.

Kino kompletnie "niepolskie", ładne jak modny gadżet, w strukturze narracji oparte na matematycznym schemacie - odbija chłód cywilizacji, jej zatomizowanie, daje sugestywny obraz "zindywidualizowanego społeczeństwa". W tę strukturę wpleceni są żywi ludzie, wyraziście zarysowane postacie, pełne namiętności. Żadna wyższa, sprawiedliwa instancja nie czuwa nad tym światem. Działa w nim jedynie prawo przyczynowości, które jest źródłem cierpienia. Mimo chłodu ta wizja wzrusza, eksploduje w świadomości widza. Jeden z niewielu polskich filmów, które ma się ochotę natychmiast obejrzeć ponownie, złożyć te puzzle drugi raz.

Jacek Szczerba: Podsumowanie dekady - film zagraniczny