Po co nam pszczoły?

To zależy. Z pewnością nie powiedział tego Einstein, choć taki cytat jest mu uparcie przypisywany - jak ktoś wyśledził - od 1994 roku. Ale nie ulega wątpliwości, że gdyby tak powiedział, to miałby rację. Bez pszczół zostałaby wokół nas pustynia. W przyrodzie zaledwie 10-20 proc. roślin nie potrzebuje do rozmnażania owadów, reszta nie może się bez nich obyć - a w Polsce głównym zapylaczem jest właśnie pszczoła miodna. Zapyla niemal połowę wszystkich roślin, nie tylko gospodarczych, ale też tych dziko żyjących.

Jeśli się więc kiedyś obudzimy w świecie bez pszczół, trzeba będzie natychmiast wprowadzić zawód zapylacza. W wielu regionach Chin już dziś sady zapylane są przez robotników za pomocą specjalnych miotełek. To ciężka robota, jeśli zważyć na to, że pszczoły dla wyprodukowania każdego kilograma miodu muszą oblecieć kilka milionów kwiatów. Dzięki tej harówce o 30 proc., a nawet o połowę wzrastają plony jabłoni, rzepaku, gryki itd.

Pracowite krzątanie się przy kwiatach to niejedyna zaleta tych owadów. Prawdopodobnie zajęłyby jedną z czołowych pozycji w rankingu najbardziej pożytecznych zwierząt świata, w którym my - ludzie - jesteśmy gdzieś na szarym końcu. Ale czy można się dziwić? Wszak owady te są znacznie starsze od człowieka -w bursztynie batyckim znaleziono kopalne pszczoły sprzed 40 mln lat!

Ludzie pełnymi garściami czerpią z ich wiekowych doświadczeń, nauczyli się podbierać oraz wykorzystywać wszystko, co pszczoły wytwarzają i czym się dzielą w ulu. Zacznijmy od miodu, dla którego te owady zostały kiedyś udomowione.

W hinduskiej Księdze Rygweda miód traktowany był jako pokarm bogów -Wisznu, Kryszny iIndry. Sam Wisznu był przedstawiony w postaci błękitnej pszczoły. W świecie chrześcijan boski raj też jest czymś w rodzaju krainy mlekiem i miodem płynącej.

Miód miodowi nierówny. Ten, który pszczoły uzyskują z nektaru roślin miododajnych, może być akacjowy (jasnokremowy, a gdy się skrystalizuje, to biały lub słomkowy), lipowy (jasnożółty o silnym zapachu lipy i dość ostrym, ale słodkim smaku), rzepakowy (bezbarwny lub szarokremowy), wrzosowy (pomarańczowy i czerwonobrunatny o galaretowatej konsystencji, dość słodki), gryczany (brunatny, ostry w smaku) albo wielokwiatowy.

Najbardziej chyba poszukiwanym jest miód spadziowy. Powstaje w wyniku osobliwej kooperacji pszczół i mszyc. Mszyce nakłuwają liście roślin, aby wyssać z otrzymanego soku białko. Resztę soku, czyli spadź, zbierają pszczoły i produkują z niego miód, który uchodzi za najzdrowszy. Zawiera najwięcej składników odżywczych, ma lekko korzenny smak, żywiczny aromat oraz ciemną barwę (od szarozielonkawej do ciemnobrunatnej).

Dla spadziowego miodu potrzeba bezdeszczowej pogody - ulewy spłukują spadź z roślin i pszczoły nie mają czego zbierać.

Sezon na zbieranie miodu trwa od dwóch do trzech miesięcy. W Warszawie i okolicach pierwsze pożytki, czyli zbiory miodu, zaczynają się, gdy zakwita wierzba, sady owocowe i mniszek lekarski, popularnie zwany mleczem. Z ich nektaru powstaje miód majowy. Potem zakwitają akacje, lipy, a w końcu rosnąca obficie nad Wisłą nawłoć.

Podstawowym budulcem w ulu jest wosk -wydzielina gruczołów woskowych na brzusznej stronie pszczoły robotnicy. Biały, zielonożółty, żółty, czasem pomarańczowy, pachnie miodem, topi się w temperaturze 62-72 st. C.

Pszczoły tworzą z niego plastry -misterną konstrukcję, która jest świetną spiżarnią (gdzie magazynowany jest miód oraz pierzga), i cudowną wylęgarnią dla coraz to nowych pokoleń pszczół. Plaster jest niezwykle wytrzymały, sam waży około 260 gramów, a potrafi unieść blisko 3 kilogramy miodu.

Wosk oczywiście znalazł zastosowanie w gospodarstwie człowieka. Wytapia się z niego świece o wspaniałym zapachu (skutecznie radzące sobie ze smrodem nikotyny), bywa też składnikiem kosmetyków czy pasty do butów.

Kit pszczeli, zwany także propolisem, to lepka mieszanina żywicy drzew i krzewów oraz wydzielin gruczołów pszczelich. Pszczoły pokrywają nim wszelkie elementy wewnętrzne ula, żeby uszczelnić gniazdo i zabezpieczyć je przed pleśniami i bakteriami, bo propolis powstrzymuje rozwój mikroorganizmów. Ma charakterystyczny, intensywny zapach i gorzki smak, w temperaturze poniżej 15 st. C jest twardy i kruchy, w wyższej mięknie, a podgrzany powyżej 70 st. C staje się półpłynny.

Jeśli wierzyć medycynie ludowej, może być panaceum na wiele dolegliwości. To jedna z najstarszych substancji leczniczych w dziejach ludzkości, podstawa wykorzystującej produkty pszczele kuracji zwanej apiterapią, której dumnym mottem jest stare niemieckie przysłowie: "Jeden ul może odebrać pracę dziesięciu lekarzom".

W jego składzie znaleziono ponad 300 różnych substancji, przede wszystkim flawonoidy, które mają działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające, rozkurczające, przeciwbólowe. Z kitu robi się maści, krople, tabletki, nalewki, wyciągi. I stosuje się go w stanach zapalnych gardła, dziąseł, paradontozie, po wyrwaniu zęba, do przemywania oparzeń oraz trudno gojących się ran, wleczeniu chorób skórnych, grzybic stóp i dłoni, wyprysków, trądziku, zakażeń bakteryjnych, hemoroidów. Ma wzmacniać odporność organizmu, zapobiegać infekcjom bakteryjno-wirusowym oraz działać przeciwalergicznie, polecany jest także wrzodowcom.

Pyłek kwiatowy to ważny składnik pszczelego menu - źródło substancji odżywczych i mineralnych niezbędnych do produkcji mleczka pszczelego, którym są karmione larwy w ulu. Kwiaty roślin produkują pyłek w wielkich ilościach - z jednego hektara lucerny, gryki czy rzepaku może być nawet pół tony pyłku. Pszczoły mieszają go z odrobiną miodu, nektaru lub śliny i w postaci uformowanych kulek, zwanych obnóżami, przenoszą do ula w specjalnych koszyczkach na tylnych nogach. W dwóch obnóżach, każdy o masie 10-12 mg, mieści się 3-4 mln ziaren pyłku. Aby go zebrać, pszczoła musi odwiedzić blisko 500 kwiatów.

Część tak zebranego pyłku stanowi zapas w ulu na chude czasy jesienno- zimowe. Pszczoły składają go w komórkach, ubijają, pokrywają miodem. Gdy ulegnie fermentacji (niczym kiszona kapusta), zmienia się w pierzgę (zwaną też chlebkiem pszczelim), dzięki której owady mogą przetrwać zimę.

Pszczelarze twierdzą, że mieszanka pyłku z miodem łagodzi anemię, poprawia samopoczucie, usuwa zmęczenie i zniechęcenie, dodaje nowych sił życiowych, wzmaga odporność, działa antybakteryjnie. Jak wieść gminna niesie, najlepszą dawką jest jedna łyżeczka pyłku zmieszana z taką samą ilością miodu, podawana trzy razy dziennie. Niektórzy rozpuszczają pyłek w mleku, soku owocowym albo w papce z serem lub marmoladą.

Od połowy maja do końca lipca z uli podbiera się pszczołom mleczko - galaretowatą białoperłową substancję o konsystencji gęstej śmietany i cierpkim smaku. Produkują je młode robotnice i karmią nim larwy trutni, robotnic i królowej matki.

Świeże mleczko zawiera wiele cennych składników: witaminy, szczególnie z grupy B (w tym kwas pantotenowy, który przyspiesza gojenie się ran, regenerację tkanek, zapobiega przemęczeniu), a także wiele biopierwiastków (potas, wapń, sód, magnez, żelazo, mangan).

Kiedy w roku 1953 francuski pszczelarz dr Caillas opublikował broszurę pod tytułem "Pszczoły źródłem młodości i witalności", mleczko zrobiło światową karierę jako środek powstrzymujący procesy starzenia. Gdyby wiedziała o tym cesarzowa Kleopatra, to zamiast w oślim z pewnością kąpałaby się w pszczelim mleczku.

Co więcej, fama niesie, że to naturalny afrodyzjak, który przeciwdziała impotencji u mężczyzn. Nic więc dziwnego, że - jak głoszą broszury pszczelarzy - przywraca optymizm i chęć do życia, zwalcza stany depresyjne i bezsenność.

Działa, nie działa, spróbować warto.

Nawet przykre dla nas atrybuty pszczół mają swoje dobre strony. Użądlenia mogą służyć zdrowiu. Jad pszczeli - substancja bezbarwna i wodnista, koncentrat enzymów i hormonów - działa przeciwzapalnie, pomaga na reumatyzm, łagodzi nerwobóle.

Rozwinęła się nawet osobna specjalność - apipunktura - która polega na żądleniu przez pszczoły w odpowiednich cyklach, a także podawaniu jadu w zastrzykach. Ale uwaga, trzeba to robić pod kontrolą lekarza. Jad jest mocno uczulający, zdrowy organizm może bezkarnie przyjąć nawet kilkadziesiąt pszczelich żądeł jednocześnie, ale dla alergików, dzieci i kobiet w ciąży groźne może być nawet jedno ukłucie.

Gdy użądli pszczoła, trzeba pamiętać, by nie chwytać żądła palcami i nie ciągnąć, bo działa ono wtedy jak strzykawka - do ranki dostaje się jeszcze więcej jadu z torebki jadowej. Najlepiej podważyć je paznokciem i wydrapać. Miejsce użądlenia można przemyć roztworem sody oczyszczonej lub natrzeć cebulą czy pietruszką. Obrzęk szybciej zniknie.

Na koniec dobra rada: do ula należy zbliżać się w czystym, świeżym ubraniu, bo pot denerwuje pszczoły. Najlepiej ubrać się w coś jasnego i podchodzić z dużą pewnością. Nie odganiać pszczół. Machanie rękami zakłóca ich lot, a zdezorientowane owady stają się agresywne.

Spotyka się je na całym świecie, od koła polarnego po ziemię ognistą, wszędzie tam, gdzie kwitną kwiaty. Żyją w rodzinach, w których występuje ścisły podział ról: jedna królowa matka, od 6 do 50 tys. robotnic i do 2 tys. trutni. Zadaniem matki jest przedłużenie gatunku - latem składa dziennie do 2,5 tys. jajeczek. Z zapłodnionych wylęgają się robotnice lub nowe matki, a z niezapłodnionych - trutnie.

Robotnice zajmują się wszystkim: czyszczą komórki pszczele, karmią larwy (czerw), wyrabiają miód i pierzgę, budują z wosku plastry, bronią gniazda przed wrogiem, znoszą do ula nektar, spadź, pyłek, wodę.

Trutnie mają tylko jedno zadanie: kopulować z królową matką. Latają więc i szukają królowych w powietrzu, a jeśli uda im się je zapłodnić, giną. Tak czy inaczej, pod koniec lata są wypędzane z ula i giną z głodu.

Robotnice i ich królowa przetrzymują zimę i mrozy, tworząc tzw. kłąb. Zbijają się w ciasny rój wewnątrz ula i poruszają się, by utrzymać wśrodku ciepło. Odżywiają się miodem z plastrów.

Matka żyje kilka lat, podczas gdy robotnice i trutnie najwyżej kilka miesięcy, a często krócej. Ale nie jest ona władcą absolutnym - robotnice decydują o jej egzystencji i wrazie potrzeby (gdy rodzina za bardzo się rozrośnie albo matka ma niewystarczającą rozrodczość) powołują do życia i wychowują sobie nową królową.