Walki bokserskie na estradzie i śmierć na galerii. Orkiestra Filharmonii Łódzkiej gra od 103 lat

Historia filharmonicznej orkiestry rozpoczęła się 17 lutego 1915 roku. Chociaż trwała I wojna światowa, a niedaleko Łodzi przebiegała linia frontu, w nieistniejącym już dzisiaj Teatrze Wielkim przy ul. Konstantynowskiej 16 (obecnie ulica Legionów) zagrała 60-osobowa orkiestra pod batutą Tadeusza Mazurkiewicza. To właśnie ten pianista, pedagog oraz dyrygent wraz z Józefem Friedbergiem, skrzypkiem-amatorem, właścicielem składu muzycznego, oraz Gotlibem Teschnerem, nauczycielem gry na wiolonczeli w szkole muzycznej im. Chopina, postanowili zorganizować koncert "na korzyść niezamożnych artystów-muzyków". Tego wieczoru na scenie wystąpili z nimi i profesjonaliści, i amatorzy. Wśród nich znaleźli się m.in. Paweł Klecki, dobrze zapowiadający się skrzypek, który karierę zrobił jako dyrygent oraz jego przyjaciel wybitny kompozytor Aleksander Tansman. Koncert zapowiadały afisze w trzech językach: polskim, rosyjskim i niemieckim.

Udało się, bo jak pisano w Gazecie Łódzkiej z 10 lutego 1915 roku: "Głód dobrej muzyki, udział wszystkich łódzkich artystów-muzyków, piękny cel koncertu, bajecznie niskie ceny biletów i doborowy program, złożą się na to, że na pewno biletów zabraknie". Sukces zmotywował artystów do dalszej działalności, wybrano tymczasowy zarząd i przemianowano zespół na Łódzką Orkiestrę Symfoniczną.

Koncert udał się również pod względem finansowym, ale Orkiestra nie miała własnej siedziby i środków na działalność. Koniecznym okazało się znalezienie bogatego protektora, który byłby w stanie utrzymać 60-osobowy zespół. Z ratunkiem przyszedł Karol Wilhelm Scheibler, łódzki fabrykant, którego zakłady włókiennicze należały do największych w imperium rosyjskim. 16 kwietnia 1915 roku potentat objął orkiestrę mecenatem, stając się jej honorowym prezesem. Dzięki niemu Łódzka Orkiestra Symfoniczna trafiła do wzniesionego przez Ignacego Vogla Łódzkiego Domu Koncertowego znajdującego się przy ul. Dzielnej 18 (obecnie ulica Narutowicza). Tam organizowano próby, a potem koncerty. Pierwszy z nich był 13 maja 1915 roku.

Łódzka Orkiestra Symfoniczna od początku musiała walczyć o słuchaczy. W pierwszym sezonie letnim zmagała się z konkurencyjnym zespołem - Łódzką Orkiestrą Filharmonijną - powstałą na potrzeby ekskluzywnego parku Helenów. Mimo że grupa Aleksandra Türnera dysponował pełniejszym składem instrumentów dętych, nie zagroził Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej, bo nie został reaktywowany w kolejnym letnim sezonie.

Problemem mogło okazać się kino. Wynalazek, który z oporem przyjmowano w Krakowie i Warszawie, w Łodzi trafił na podatny grunt. Zamiast z nim konkurować, Zarząd Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej postanowił wykorzystać je do walki z problemami finansowymi. Podobnie jak w Filharmonii Warszawskiej w Sali Koncertowej Vogla przy ulicy Dzielnej 18 zaczęto organizować seanse filmowe pod nazwą "Kino Zrzeszenia Ł.O.S.". Było to innowacyjne rozwiązanie. Łódzka publika, przyzwyczajona do występów taperów - pojedynczych muzyków improwizujących do obrazów na ekranie - teraz miała akompaniament w wykonaniu pełnego składu orkiestry symfonicznej. W 1917 roku orkiestra zaczęła brać udział również w seansach w innych łódzkich kinach, często w tym samym czasie co w kinie Ł.O.S.

Niestety zabiegi te w żaden sposób nie poprawiły sytuacji finansowej zespołu, która we wrześniu 1917 roku była katastrofalna. Pomóc miało przekształcenie istniejącego już wcześniej "Koła Popierania ŁOS" w "Stowarzyszenie Promocji Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej". Pod jego statusem podpisali się trzej łódzcy fabrykanci: Karol Scheibler, Robert Geyer i Leon Grohmann. Przynależność zobowiązywała członków do wnoszenia opłat od 15 do 500 marek rocznie. W zamian mogli korzystać z ulg i rabatów przy kupowaniu biletów na koncerty ŁOS.

Mimo wszystkich tych problemów Łódzka Orkiestra Symfoniczna trzymała wysoki poziom. Już w pierwszym sezonie działalności organizowała w Łodzi występy Bronisława Hubermana, jednego z najbardziej znanych wirtuozów skrzypiec początku XX wieku. Na początku października 1921 roku Łódzki Dom Koncertowy przyjął nazwę "Filharmonja", a Łódzką Orkiestrę Symfoniczną zaczęto tytułować "Orkiestrą Filharmoniczną w Łodzi". Mimo pustek w kasie jakość koncertów nie spadała. W sezonie zimowym 1922/1923 odbyły się 92 koncerty orkiestry filharmonicznej, w tym dwa recitale, 36 koncertów abonamentowych, 29 poranków ludowych oraz 28 koncertów popołudniowych. Widownia ogółem liczyła 71.247 słuchaczy, a średnio każdego koncertu wysłuchało 774 widzów! Dla porównania dziś na widowni sali koncertowej Filharmonii Łódzkiej jest tylko 658 miejsc. Nie bez znaczenia była wówczas też działalność edukacyjna, którą prowadziły redakcje łódzkich gazet. Na ich łamach pojawiały się omówienia dzieł muzycznych z repertuaru koncertowego, informacje o kompozytorach, solistach, o roli i znaczeniu kapelmistrza, a nawet o żonach słynnych muzyków.

Prawdziwy kryzys nastąpił w pierwszej połowie lat 20. Mimo że dziesięciolecie orkiestry przypadało na 17 lutego 1925 roku, uroczyste obchody udało się zorganizować dopiero rok później. Na koncert 4 stycznia 1926 roku przybyła elita kulturalna miasta. Przemówienia wygłosili m.in. będący z orkiestrą od początku inżynier Henryk Goldberg, dyrygent Tadeusz Mazurkiewicz oraz przedstawiciele Związku Zawodowego Muzyków. Zgromadzonych poinformowano, że orkiestra zagrała 734 koncerty, w tym aż 440 popularne, na których łącznie zjawiło się 750 tysięcy widzów. Prezentując te dane, podkreślano rolę orkiestry, która stała się jedną z najważniejszych placówek kulturalnych w Łodzi.

Z Filharmonią współpracował Alfred Strauch, warszawiak, który na początku XX wieku przyjechał do Łodzi. Początkowo prowadził księgarnię obok Łódzkiego Domu Koncertowego, w końcu jednak zaczął urozmaicać pracę organizując wydarzenia artystyczne. Pierwszy koncert firmowany przez "Dyrekcję Alfreda Straucha" miał miejsce w grudniu 1917 roku. Promotor sprowadzał do Łodzi światowe gwiazdy, co nie podobało się członkom zarządu Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej. Zamiast rywalizować, podjęto współpracę. Było to dobre posunięcie, bo wkrótce na mocy umowy o dzierżawę z Alojzym Voglem, ostatnim właścicielem Domu Koncertowego, sala przeszła w ręce Straucha, Mojżesza Lejzerowicza i Mieczysława Glücka. Gdy Orkiestra świętowała dziesięciolecie, stanowisko dyrektora Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi objął Strauch. To jemu łódzcy melomani zawdzięczają wielkie nazwiska w repertuarze. Dla zachęty nowy dyrektor wprowadził "sprzedaż wiązaną" dla osób korzystających z jego Wypożyczalni Książek.

To nie jedyna ciekawostka związana z funkcjonowaniem Filharmonji w tamtym okresie. Zdarzało się, że estradę najbardziej prestiżowej sali w Łodzi wypożyczano na mecze bokserskie. Rozrywka ta zapełniała widownie do ostatniego miejsca, a ponieważ pomagała podreperować budżet, sięgały po nią również teatry m.in. Scala oraz Powszechny. Wraz ze światowym kryzysem gospodarczym do sali Filharmonji wkroczyła lżejsza tematycznie muzyka jazzbandowa.

Tam, gdzie jedni widzieli dobro łódzkiej sceny, drudzy zwracali uwagę na tworzenie konkurencji łódzkiej Orkiestrze. Z czasem więc współpraca ze Strauchem przerodziła się w otwarty konflikt. W 1934 roku, najprawdopodobniej przez wielkie kłopoty finansowe, chwilę przed wielkim koncertem pierwszego tenora mediolańskiej La Scali Hermana Simberga impresario Strauch odebrał sobie życie na galerii gmachu Filharmonji.

Śmierć Alfreda Straucha to koniec dominacji Łódzkiej Orkiestry Filharmonicznej. W 1936 roku działalność rozpoczął Związek Zawodowy Muzyków Chrześcijan, przy którym powstały aż dwie orkiestry: mała, tzw. rozrywkowa (radiowa), oraz symfoniczna, z której z czasem wyłoniono orkiestrę smyczkową. Nowy zespół działalność związał z rozwijającą się w Łodzi radiostacją. Co ciekawe już w 1930 roku z sal Filharmonji poszybował pierwszy sygnał radiowy z Łodzi. Transmitowano wtedy wielki zjazd towarzystw śpiewaczych z całego województwa. W organizowanym przy nim konkursie wzięło udział 1500 wykonawców. Na potrzeby audycji w budynku zainstalowano specjalny przewód telefoniczny, łączący "Filharmonję" z łódzką rozgłośnią radiową. Po koncercie zostawiono go z myślą o kolejnych transmisjach. Przydał się. Gdy okazało się, że Związek Zawodowy Muzyków Chrześcijan może przyczynić się do likwidacji Łódzkiej Orkiestry Filharmonicznej, Polskie Radio, którego kierownikiem muzycznym był Tadeusz Mazurkiewicz, wykupiło prawo do ogólnopolskiej transmisji ośmiu poranków symfonicznych w wykonaniu orkiestry.

Mając w mieście dwie orkiestry, władze Łodzi postanowiły je połączyć, tym samym podnosząc ich prestiż. W tym celu zwrócono się o pomoc do Konserwatorium Warszawskiego. W 1938 roku ze specjalną misją wysłano do Łodzi Tomasza Kiesewettera. Wspólny koncert obu zespołów odbył się najprawdopodobniej 1 lipca 1939 roku w parku Poniatowskiego. Był bezpłatny i dostępny dla wszystkich mieszkańców. Dalsze prace nad wielką orkiestrą przerwał wybuch II wojny światowej.

W styczniu 1945 roku w mieście pojawiły się ogłoszenia o powstającej orkiestrze. Odpowiedzialny za nie skrzypek, Bolesław Ligęza, zebrał 30-osobową grupę, z którą wystąpił w hali sportowej przy ul. Żeromskiego. "Po pięciu latach w sali, do której Polakom wzbroniony był wstęp, rozlegają się potężne dźwięki >>Roty<<" -pisano w gazecie "Wolna Łódź". Jeszcze w lutym z nominacją na dyrektora Filharmonii Łódzkiej przyjechał dyrygent Zdzisław Górzyński. Trzy miesiące zajęło mu stworzenie jednolitej orkiestry. Koncert inaugurujący powojenną działalność Filharmonii Łódzkiej miał miejsce 15 czerwca 1945 roku w tymczasowej siedzibie orkiestry, którą była sala kina Bałtyk.

4 czerwca 1948 roku orkiestrze udostępniono odrestaurowany gmach przy ul. Narutowicza. Wkrótce zmieniono jej status z Miejskiej na Państwową Filharmonię. Wtedy też zakończyły się problemy finansowe, z którymi Filharmonia borykała się od powstania.

Spośród dyrektorów artystycznych, którzy odpowiadali za repertuar orkiestry, najlepiej wspominany jest charyzmatyczny dyrygent Henryk Czyż. Jego 12 sezonów w latach 1957-1960 i 1972-1980 przyniosło realizację wielu transmisji radiowo-telewizyjnych, podróży artystycznych, a nawet udział łódzkich filharmoników w programach "Nie taki diabeł straszny" czy "I co dalej, laureacie?". Również pod batutą Czyża po raz ostatni wystąpił w Łodzi Artur Rubinstein. Z funkcji dyrektora dyrygent zrezygnował na skutek ciągłego odkładania przez władze budowy nowego gmachu Filharmonii.

Archiwum Filharmonii Łódzkiej

Wśród wykonawców, którzy koncertowali z Orkiestrą Symfoniczną Filharmonii Łódzkiej, najważniejszy jest pianista Artur Rubinstein. Artysta szczególnym uczuciem darzył salę Łódzkiego Domu Koncertowego przy ulicy Dzielnej. Zagrał w niej prawie wszystkie swoje łódzkie koncerty. Z ponad trzydziestki tylko dwa były w innym miejscu: pierwszy i ostatni zorganizowany w Teatrze Wielkim w Łodzi. Wystąpił tam na zaproszenie Henryka Czyża z okazji podwójnego jubileuszu: 60-lecia powstania orkiestry oraz 30-lecia istnienia Państwowej Filharmonii w Łodzi. Melomani usłyszeli w jego wykonaniu "II Koncert fortepianowy" Fryderyka Chopina oraz "V Koncert fortepianowy" Ludwiga van Beethovena. Po koncercie artysta udzielił telewizyjnego wywiadu, w którym mówił: "Wzruszyłem się. Łódzka publiczność to jest jednak moja publiczność! Ja ciągle mieszkałem w miastach, które mnie uznawały prawie że za obywatela, jak Paryż, jak Nowy Jork, Hollywood, jak Los Angeles ale wiedziałem, że tam początku mojego nie było. A tutaj, dziwna rzecz - czuję to bardzo głęboko. To jest miasto, gdzie się urodziłem, tutaj pierwsze kroki, pierwsze myśli, pierwsze uczucia, wszystko tu się stało."

Rubinstein zmarł 20 grudnia 1982 roku. Półtora roku po jego śmierci, 4 kwietnia 1984 roku, Państwowej Filharmonii w Łodzi nadano imię pianisty. W uroczystości brała udział wdowa po mistrzu Aniela Młynarska-Rubinstein.

Przez całe lata 80. XX wieku pisano o fatalnym stanie technicznym budynku Państwowej Filharmonii w Łodzi. Na skutek ekspertyz podjęto decyzję o zamknięciu gmachu po ostatnim koncercie - 28 listopada 1987 roku, a więc sto lat po jego inauguracji (Dom Koncertowy Ignacego Vogla budowano w latach 1883-1887). Ostatecznie budynek zburzono, a działkę po nim przeznaczono pod nową Filharmonię Łódzką. Nim to się stało Orkiestra przeprowadziła się pod adres: Piotrkowska 243. Tymczasowe rozwiązanie przeciągnęło się na 14 lat! W końcu w 1999 roku przy ul. Narutowicza 20/22 zaczęto budowę nowego gmachu Filharmonii Łódzkiej według projektu Romualda Loeglera. Krakowski architekt nawiązuje w nim do wyglądu Sali Koncertowej Ignacego Vogla.

Fot. Radosław Jóźwiak / AG

W programie koncertu inaugurującego zamieszczono słowa dyrektora naczelnego Zbigniewa Lasockiego: "Dzień dzisiejszy należy uznać za jeden z najwspanialszych dni w historii Filharmonii Łódzkiej. Witając Państwa na koncercie inaugurującym działalność koncertową w nowym budynku, pragnę podzielić się osobistą refleksją, iż jestem wyjątkowo szczęśliwym człowiekiem. Wprawdzie to na mnie niestety spadł niemiły obowiązek wyprowadzenia Filharmonii Łódzkiej z ulicy Narutowicza na wieloletnią tułaczkę i dopiero po trzech latach udało nam się zaadaptować do naszych potrzeb budynek przy ulicy Piotrkowskiej 243, to jednak od początku wierzyłem i mniemam, że wszyscy wierzyli, iż ta siedziba jest tylko tymczasową. Dlatego tak cierpliwie czekaliśmy na szczęśliwy powrót. Dziś marzenia stały się rzeczywistością!"

Ostatni rozdział w historii Filharmonii Łódzkiej należy do króla instrumentów - organów. Niestety, wbrew zamysłom Loeglera przez prawie 10 lat przeznaczoną na nie wnękę wypełniała drewniana atrapa. Idea wybudowania podwójnych organów narodziła się w głowie Andrzeja Sułka, dyrektora Filharmonii Łódzkiej w 2007 roku. Sułek twierdził, że skoro już wydajemy na organy ogromne pieniądze, to warto zbudować instrument wyjątkowy.

Autor nietypowego pomysłu znalazł sprzymierzeńca w osobie prof. Ludgera Lohmanna, wybitnego organisty i szefa katedry organów w Hochschule für Musik und Darstellende Kunst w Stuttgarcie. To on opracował projekt podwójnych organów, przeznaczonych do gry muzyki barokowej i romantycznej.

Instrument podzielił środowisko muzyków. Lech Dzierżanowski, ówczesny wicedyrektor FŁ, opowiadał: - Konsultowałem projekt z 30 organistami. I wiem, że będzie o nim głośno, bo niektórzy, zwłaszcza Polacy, krzywili się na wieść o podwójnym instrumencie. Nie zdziwię się, jeśli gdzieś przeczytam artykuł, że w Filharmonii Łódzkiej zwariowali.

Ogłoszony w listopadzie 2011 roku przetarg na wykonanie instrumentu barokowego wygrała niemiecka firma Wegscheider Orgelbau, specjalizująca się w rekonstrukcjach organów, na których grał i komponował Jan Sebastian Bach. Stworzenie organów romantycznych powierzono austriackiej firmie Rieger Orgelbau GmbH.

W końcu po dziewięciu latach od zakończenia budowy nowego gmachu Filharmonii Łódzkiej przed jej siedzibą ponownie pojawiła się żółta tablica informacyjna sygnalizująca prace budowlane.

MARCIN STĘPIEŃ

Dziś patrząc z widowni na scenę Filharmonii Łódzkiej, widzimy wnękę organową, a w niej podwójny instrument. Po lewej stronie - barokowy, który jest kopią organów Gottfrieda Silbermanna, organmistrza nadwornego saksońskiego i królewskiego polskiego. Został wykonany XVIII-wiecznymi metodami co zapewni im długowieczność. Drugi instrument zajmuje prawą część organowej wnęki. Od wypolerowanych cynowych piszczałek barokowych odróżnia go pokaźny rozmiar, matowa faktura i dwukrotnie większa liczba piszczałek. Jest ich ponad trzy tysiące.

- Dzięki tej inwestycji uzupełniamy puste miejsce na organowej mapie Polski - mówi wyraźnie wzruszony Tomasz Bęben, dyrektor naczelny FŁ. - Jest ona dla nas szansą, żeby stać się mekką organową Polski, Europy, a może nawet i świata!

Za konsultacje historyczne przy tworzeniu tekstu dziękuje Pani Bożenie Pellowskiej-Chudobińskiej.