Adam Wajrak opowiada zdjęciami: Dlaczego martwe drzewa ważne są w lasach

Nie było martwych drzew choć powinny być takim samym symbolem tego niezwykłego lasu jak strzeliste drzewa żywe, albo żubry, lub związany właśnie z martwymi drzewami dzięcioł trójpalczasty. A jednak na koszulkach i na plakatach nawet tych rysowanych przez największych obrońców Puszczy nie znajdziecie martwego drzewa. Dlaczego?

Myślę, że odpowiedzi jest kilka i wszystkie mogą być prawidłowe.

Pierwsza to taka, że gospodarka leśna prowadzona intensywnie od 200 lat w całej Europie zmieniła nam obraz "prawdziwego lasu". Wyczyszczone sterylne lasy, a właściwie produkty lasopodobne siedzą nam mocno w głowach.

Druga: nasza cywilizacja za wszelką cenę stara się wypchnąć obraz śmierci i ukryć umieranie za szczelny parawan. Ludzie mają być piękni i zdrowi oraz wiecznie młodzi, zwierzęta też, a drzewa muszą być zawsze zielone. Czyż to nie straszne, że takie martwe drzewo może nam w czasie spaceru po lesie przypomnieć o tym, że jesteśmy śmiertelni?

Trzecia z odpowiedzi przyszła mi zupełnie niedawno do głowy. Może ta niechęć pochodzi z głębi naszych pradziejów. My, ludzie, jesteśmy zwierzętami pochodzącymi z otwartych terenów sawanny i czujemy się bezpieczni gdy wszystko przed sobą widzimy. Za takimi zwalonymi drzewami może kryć się przecież niebezpieczeństwo. Wiedzą o tym doskonale jelenie, ale o tym za chwilę.

Nie lubimy ich. Boimy się. Uważamy za oznakę choroby, albo katastrofy. Tymczasem to martwe drzewa i ich części sprawiają, że leśny ekosystem może prawidłowo funkcjonować i być zachwycająco bogaty i różnorodny niczym rafa koralowa. Najwspanialsze lasy, te którymi się zachwycamy są pełne martwych drzew. W rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego martwe drzewa stanowią w zależności od miejsca około jednej trzeciej, lub jednej czwartej ogólnego zasobu drewna. Szacuje się, że to około 160 metrów sześciennych drewna na hektar.

Dla porównania w przeciętnym polskim lesie to około pięć metrów sześciennych. Jakie są tego efekty? Polskie lasy w większości to biologiczne pustynie. Gdybyśmy wszystkie organizmy leśne podzielili na kategorie:

- związane z glebą,
- związane z leśnymi zbiornikami i ciekami,
- związane z wszelkimi żywymi roślinami,
- związane z martwymi drzewami i ich częściami
- oraz te związane z innymi środowiskami leśnymi...

... okazałoby się, że połowa wszystkich leśnych organizmów to te związane właśnie z martwymi drzewami i ich częściami.

Spójrzcie tylko na tą kłodę martwego graba. Są na niej śluzowce (te czerwone kulki to rulik), grzyby, mszaki oraz rośliny wyższe.

Śluzowce, te niezwykłe organizmy posiadające cechy zwierząt i grzybów. Spójrzcie na te wykwity...

... albo na te kędziorki (kędziorek mylny z gromady śluzowców). Najłatwiej spotkać je właśnie na pniach martwych drzew.

To dlatego w najlepiej zachowanych fragmentach Puszczy Białowieskiej takich jak rezerwat ścisły mamy aż 1850 gatunków grzybów wielkoowocnikowych (to te na tyle duże, że możemy je dojrzeć gołym okiem).

Czyli połowę wszystkich gatunków występujących w całym kraju, a przecież rezerwat ścisły Białowieskiego Parku Narodowego stanowi zaledwie 0,05 proc. polskich lasów. Tu bez trudu zobaczycie grzyby pospolite takie jak olbrzymie żółciaki siarkowe...

... lub czernidłaki gromadne.

W Puszczy znajdziemy też grzyby o niezwykłych formach, takie jak próchnilce zwane "palcami umarlaka".

Znaleźć też można wiosenne związane z opadłymi gałęziami czarki.

W Puszczy Białowieskiej, podobnie jak w lasach gdzie martwych drzew nie brakuje, żyją (choć rzadko) takie niezwykłości jak arcyniebieska chlorówka albo...

... niezwykłe soplówki.

Wiele mówiło się w ostatnich latach o martwych, zabitych przez korniki świerkach w Puszczy. Grzybów na nich nie brakuje

Zajrzyjcie kiedyś tym świerkom pod korę. Pod korą suchego, zabitego przez korniki świerka kłębią się, wiją larwy chrząszczy rębaczy o tłustych, białych ciałach. Pająki mają tam swoje gniazda. Przed wyschnięciem chowają się tam nagie ślimaki, a czasami płazy, jak traszki.

A w pniach martwych, zabitych przez korniki świerków swoje korytarze drążą żerdzianki Urussowa.

Z martwymi świerkami związanych jest ponad 100 gatunków rzadkich i chronionych chrząszczy. Zresztą jeśli chodzi o chrząszcze to jak wynika z badań nawet kilkukrotnie więcej gatunków tych owadów jest związanych z martwymi drzewami danego gatunku niż z drzewami żyjącymi.

Bez martwych drzew nie będzie w lesie też wielu ptaków. To na nich szuka pożywienia cudaczny dzięcioł trójpalczasty, ten o żółtej czapeczce i trzech, a nie tak jak u innych dzięciołów czterech palcach u każdej z łapek.

Tam, gdzie nie ma zamierających świerków, nie będzie tych rzadkich ptaków. Dzięcioł trójpalczasty nie tylko żywi się larwami korników, ale również dziuple wykuwa niemal wyłącznie w martwych drzewach najczęściej świerkach.

Bez martwych drzew liściastych nie będziemy też mogli podziwiać w naszych lasach innego rzadkiego dzięcioła - dzięcioła białogrzbietego.

Inne ptaki, które nie są tak silnie związane z martwymi drzewami jak wspomniane wcześniej dwa gatunki dzięciołów, również mają się lepiej tam gdzie martwych drzew nie brakuje, np. dzięcioł czarny, podobnie sowy takie jak bardzo rzadka włochatka albo...

... najmniejsza europejska sowa czyli sóweczka.

Kłody leżących w lesie drzew są też schronieniem dla wielu małych zwierząt takich jak nornice, które stanowią pokarm dla bardzo wielu drapieżników od sóweczki i włochatki począwszy, a na łasicach, lisach i kunach skończywszy.

Martwe drzewa tworzą też bogate w substancje odżywcze i wilgoć mikrosiedliska dla wielu roślin poczynając od paproci.

Ale martwe kłody mogą stać się też domem dla roślin takich ja szczawik. Czasami, gdy wyrastają z wnętrza powalonego drzewa, przypominają wielkie leśne donice.

Martwych drzew potrzebują też drzewa młode. Maleńkie świerki bardzo często kiełkują na ciałach swych przodków lub drzew innych gatunków np. dębów.

Nic dziwnego młode świerczki mają tam wilgoć i pożywienie. Często na powalonych drzewach rozwija się ich całkiem sporo. Takie kłody, z których wyrasta wiele nowych drzew mają piękną nazwę. Mówimy na nie kłody piastunki

Na takich kłodach piastunkach możecie zobaczyć nie tylko świerki, ale także olchy czy sosny, a czasami również czasami dęby. Te ostatnie korzystają na obecności martwych drzew w lesie w interesujący sposób. Tam, gdzie są zwalone drzewa i często przebywają wilki, albo rysie dęby mogą spokojnie sobie rosnąć bez obawy, że zostaną zgryzione przez jelenie. Zwyczajnie roślinożercy boją się pożywiać w miejscach w których mogą łatwo paść ofiarą drapieżników

Bogactwo grzybów, porostów, mchów, śluzowców, owadów, pajęczaków i mięczaków zależy nie tylko od liczby martwych drzew, ale także ich różnorodności. Jedne potrzebują grabu, inne jesionu albo dębu, inne sosny lub świerka. Jeszcze inne chcą czegoś grubszego, cieńszego, potrzebują pnia wystawionego na promienie słońca lub wręcz przeciwnie - rozkładającego się gdzieś w zacienionym i wilgotnym miejscu. Taki ekosystem można porównać z rafą koralową, gdzie żywe i martwe koralowce tworzą warunki do życia dla unikalnego i różnorodnego świata ryb, skorupiaków, ukwiałów i ślimaków. Dlatego las bez sporych ilości martwych drzew to martwy, albo bardzo ubogi las.