Najokrutniejsi władcy w historii

W porównaniu z niektórymi innymi władcami z tej listy, krwawy dorobek niegdysiejszego prezydenta Ugandy, szacowany na około 300 tysięcy ofiar, nie jest najbardziej "imponujący". Idi Amin reprezentuje tutaj aż nazbyt liczną grupę brutalnych, skorumpowanych i niezrównoważonych psychicznie dyktatorów, którymi Czarna Afryka miała pecha być obdarzona w drugiej połowie XX stulecia.

Idi Amin Dada urodził się prawdopodobnie 1 stycznia 1925 roku w Kokobo, na północnym-zachodzie Ugandy. Po ukończeniu szkoły podstawowej został w 1946 roku zwerbowany do brytyjskich wojsk kolonialnych i uczestniczył m.in. w krwawym stłumieniu rebelii Mau Mau w Kenii (1952-1960). Był też znanym sportowcem - mistrzem Ugandy w boksie wagi półciężkiej (1951-1960) oraz grał w rugby.

Gdy w 1962 roku Uganda stała się niepodległa, Idi Amin zaczął szybko awansować, a gdy w 1965 roku premier Apollo Milton Obote przeprowadził zamach stanu i ogłosił się prezydentem o niemal nieograniczonych uprawnieniach, Idi Amin awansował na dowódcę armii i generała. Stopniowo jednak między obydwoma dygnitarzami narastała wzajemna nieufność, która doprowadziła Idi Amina do dokonania 25 stycznia 1971 roku zamachu stanu.

Początkowo upadek brutalnego reżimu Apollo Miltona Obote spotkał się z entuzjazmem Ugandyjczyków, a także poparciem głównych partnerów zagranicznych Ugandy - Wielkiej Brytanii i Izraela. Idi Amin ogłosił, że jego władza ma charakter przejściowy, zapowiedział wolne wybory, zwolnił licznych więźniów politycznych i zatrzymał proces nacjonalizacji gospodarki podjęty przez poprzednika.

Odwilż miała jednak bardzo tymczasowy charakter i już po kilku tygodniach Amin ogłosił się prezydentem, zawiesił konstytucję i umieścił wiernych sobie żołnierzy na czele wszystkich instytucji państwowych, w tym wymiaru sprawiedliwości. Równocześnie rozpoczęła się czystka zwolenników obalonego, które przerodziły się w szeroko zakrojone masakry, gdy przebywający na emigracji zwolennicy Apollo Miltona Obote podjęli nieudaną próbę inwazji Ugandy z terytorium Tanzanii.

W 1972 roku Idi Amin ogłosił "wojnę ekonomiczną" i pozbawił majątku oraz wydalił z kraju 80 tysięcy Hindusów, w których rękach znajdowała się większość ugandyjskiej gospodarki. Wkrótce potem to samo spotkało mieszkających w Ugandzie Brytyjczyków. Jednocześnie Idi Amin dokonał całkowitego zwrotu w polityce zagranicznej, nawrócił się na islam i nawiązał bliskie kontakty z Libią rządzoną przez pułkownika Muammara Kaddafiego oraz ze Związkiem Radzieckim. Wspierał też radykalne ugrupowania palestyńskie. Z nowym kierunkiem ideologicznym związane było podjęcie przez Amina radykalnej retoryki antysemickiej - publicznie twierdził, że Adolf Hitler "miał rację, paląc sześć milionów Żydów" i był bardzo zdziwiony całkowitym brakiem pomników führera w Niemczech.

Z biegiem czasu ujawniało się coraz bardziej ekscentryczne (czy wręcz szalone) zachowanie Idi Amina. Ogłosił się dożywotnim prezydentem, feldmarszałkiem, doktorem praw, "Panem Zwierząt na Lądzie i Ryb w Morzu", "Pogromcą Imperium Brytyjskiego w Całej Afryce, a w Ugandzie w Szczególności" a nawet "ostatnim królem Szkocji". Był posądzany o kanibalizm, miał sześć żon i 45 dzieci (prawdopodobnie). Gdy wyszedł na jaw pozamałżeński związek drugiej żony Amina, Kay Adora, znaleziono ją 12 sierpnia 1974 roku poćwiartowaną w bagażniku samochodu.

Pod koniec lat 70. fatalnie zarządzana gospodarka Ugandy znajdowała się w stanie całkowitej zapaści, wszelkie osoby podejrzewane o choćby cień opozycyjności - łącznie z ministrami i biskupami, były brutalnie mordowane, często przez rzucenie na pożarcie krokodylom. Gdy żołnierze jednego z garnizonów zbuntowali się i zbiegli do Tanzanii, Idi Amin oskarżył jej władze o prowadzenie wojny przeciwko Ugandzie i ogłosił aneksję przygranicznej prowincji Kagera. Tanzania odpowiedziała w styczniu 1979 roku mobilizacją i kontratakiem, którego niewyszkolona i przeżarta korupcją armia Ugandy nie była w stanie powstrzymać. 11 kwietnia 1979 roku Kampala, stolica Ugandy została zdobyta, a Idi Amin zbiegł do Libii, pozostawiając za sobą zrujnowaną gospodarkę i 300 tysięcy (a może nawet 500-600 tysięcy) trupów. "Rzeźnik z Ugandy" zmarł w 16 sierpnia 2003 r. w Arabii Saudyjskiej.

Znany z powieści i licznych filmów, żywiący się krwią hrabia Drakula miał swój rzeczywisty pierwowzór w postaci żyjącego w XV w. hospodara wołoskiego Włada III, zwanego Palownikiem lub Drakulą (Synem Smoka). Choć był on bez wątpienia bezwzględnym władcą, należy jednak zauważyć, że spora część jego czarnej legendy została stworzona przez jego rozlicznych przeciwników politycznych.

Wład Drakula urodził się w 1431 roku w Sighişoarze w Siedmiogrodzie jako drugi syn Włada zwanego Smokiem ("Draco") lub Diabłem ("Dracul"). Od jedenastego roku życia przebywał wraz ze swym młodszym bratem jako zakładnik na dworze sułtana tureckiego Murada II. Gdy w 1447 roku jego ojciec i starszy brat zostali zamordowani przez swych bojarów, młody Wład został osadzony na tronie wołoskim przez sułtana, liczącego na jego lojalność.

Pierwsze rządy Włada III trwały zaledwie kilka miesięcy, po czym młody władca został zmuszony zbiec do Mołdawii. Do 1456 roku sytuacja polityczna zmieniła się jednak na tyle, by Wład III odzyskał swój tron. Dało mu to okazję do wywarcia zemsty na bojarach odpowiedzialnych za śmierć jego ojca i starszego brata. Część z nich została zaraz po aresztowaniu wbita na pal, reszta zaś, wraz z rodzinami, została pognana z Târgovişte do Poenari (ok. 200 km), gdzie zostali zmuszeni do pracy ponad siły przy budowie twierdzy, po czym ci, którym udało się nie umrzeć z wycieńczenia, również zostali nabici na pal.

Rozprawiwszy się brutalnie z opozycją wśród możnych, Wład III, zwany odtąd Palownikiem, rozpoczął umacnianie swej pozycji, aktywnie wspierając m.in. lokalnych kupców, co doprowadziło do konfliktu z kupcami z Siedmiogrodu. Ci z kolei zaczęli spiskować z wrogami Włada III, który w odpowiedzi najechał Braszów i wybił tamtejszych mieszczan. Umocniwszy się dostatecznie na tronie, w 1459 roku Wład III zaprzestał płacenia corocznej daniny sułtanowi Mehmedowi II Zdobywcy. Dwa lata później sułtan wysłał na jego dwór poselstwo z żądaniem wypłacenia zaległej daniny i osobistego stawiennictwa Włada w Stambule. Przeczuwając pułapkę, Wład III pozornie zgodził się na żądania tureckie, ale założył własną pułapkę, w którą wpadł oddział turecki mający go pojmać. Turcy, z posłem na czele, zostali wbici na pale w Târgovişte, a Wład ze swą armią przekroczył Dunaj i zaczął pustoszyć należące do Turcji miasta i zamki.

Pośpiesznie zebrana armia turecka wkroczyła na przełomie 1461 i 1462 roku na ziemie wołoskie, dzięki swej przewadze liczebnej zmuszając Włada III do podjęcia działań o charakterze podjazdowym. Jego wojska atakowały mniejsze oddziały tureckie, organizowały zasadzki, niszczyły zapasy i zatruwały studnie. Gdy Turkom udało się dotrzeć do Târgovişte, powitał ich - jak określili to ówcześni kronikarze - "Las Pali", na które nabitych było kilka tysięcy tureckich jeńców. Zarówno morale, jak i stan zaopatrzenia armii tureckiej był już tak niski, że sułtan na ten widok nakazał odwrót swych głównych sił. Na froncie pozostał oddział janczarów pod dowództwem Radu - sprzymierzonego z sułtanem młodszego brata Włada III, który wykorzystując niechęć bojarów wołoskich do swego starszego brata, doprowadził do jego politycznej izolacji. Jednocześnie na Węgrzech wrogowie Włada III podjęli intensywną akcję propagandową, kolportując relacje opisujące popełniane rzekomo przezeń okrucieństwa i nieprawości - od mordowania niemowląt poczynając, poprzez picie krwi, po zdradę stanu.

Intrygi te doprowadziły do pojmania Włada III jesienią 1462 roku i jego uwięzienia na następnych czternaście lat. Kolejne zawirowania polityczne spowodowały, że jesienią 1476 roku odzyskał poparcie węgierskie i wrócił na tron hospodara wołoskiego, jednak już w grudniu tego samego roku zginął w zasadzce. Jak głosi podanie, uciętą głowę Włada III Palownika wysłano zakonserwowaną w miodzie sułtanowi Mehmedowi II Zdobywcy.

Reputacja którą do dziś cieszy się Wład III, choć oparta na rzeczywistym okrucieństwie tego władcy, wynika w dużej mierze z rozdmuchanych przez jego wrogów oszczerstw. Na jego temat publikowano w czasach mu współczesnych liczne pamflety, w dużej mierze obliczone na zaspokajanie najniższych gustów. Z nich to, po kilku stuleciach, wzięła swą inspirację legenda Drakuli-wampira. W samej Rumunii Wład III jest jednak pamiętany głównie jako bohater narodowy, skutecznie walczący z najazdami tureckimi.

Iwan IV, zwany przez potomnych Groźnym, przyszedł na świat 25 sierpnia 1530 roku. Gdy miał trzy lata, jego ojciec, Wasyl III Iwanowicz, zmarł w rezultacie wypadku na polowaniu. Małoletni Iwan został ogłoszony wielkim księciem moskiewskim, jednak regencję w jego imieniu sprawowała (do swej przedwczesnej śmierci w 1538 roku) matka, Helena Glińska, a następnie rada regencyjna.

Po osiągnięciu wieku 16 lat, Iwan został koronowany 16 stycznia 1547 roku, przyjmując, jako pierwszy władca moskiewski, tytuł cara Wszechrusi, symbolizujący pretendowanie do zwierzchnictwa nad światem prawosławnym i kontynuację tradycji Cesarstwa Bizantyjskiego. Początkowy okres panowania Iwana IV przyniósł reformy ustroju państwowego - kodyfikację obowiązującego prawa, powołanie stałego wojska i ustanowienie zgromadzenia stanowego -  Soboru Ziemskiego. Iwan IV miał też szerokie zainteresowania kulturalne, wspierał rozwój architektury i malarstwa oraz sprowadził do Rosji druk.

Rządy Iwana IV przebiegały pod znakiem ekspansji terytorialnej Rosji. Nawiązano bezpośrednie stosunki handlowe z zachodnią Europą poprzez port w Archangielsku. Jednocześnie Iwan IV dążył do uzyskania dla Rosji swobodnego dostępu do Bałtyku i w tym celu rozpoczął trwające od 1558 do 1583 roku wojny inflanckie (zakończone porażką Rosji). Ekspansja na wschodzie doprowadziła do aneksji Chanatu Kazańskiego (1552), Chanatu Astrachańskiego (1554) i Chanatu Syberyjskiego (1582).

Ciężka choroba Iwana IV w 1553 roku (o której wywołanie za pomocą trucizny podejrzewał bojarów) i śmierć w tym samym roku jego pierworodnego syna Dymitra spowodowały rozwinięcie się negatywnych stron osobowości cara. Zjawisko to nasiliło się zwłaszcza po nagłej śmierci w 1560 roku jego ukochanej żony Anastazji Romanownej. Iwan IV, podejrzewając otrucie, przeżył głębokie załamanie nerwowe (przeprowadzone w 2000 roku badania szczątków Anastazji w istocie wykryły arszenik i rtęć) i choć jeszcze sześcio- (lub siedmio-) krotnie zawierał związki małżeńskie, żaden z nich nie był tak udany.

Z biegiem czasu okrucieństwo Iwana IV ujawniało się coraz częściej. Po zdobyciu 15 lutego 1563 roku Połocka, car nakazał utopienie w Dźwinie wszystkich tamtejszych Żydów. Rok 1565 przyniósł ustanowienie jednej z najbardziej znanych instytucji rządów Iwana IV - opriczniny. Polegała ona na wydzieleniu spod władzy bojarów części państwa moskiewskiego i poddaniu jej władzy cara i jego gwardzistów zwanych opricznikami. Opricznina służyła głównie sterroryzowaniu wyższych warstw społecznych, posądzanych o nielojalność wobec monarchy. Opricznicy, na rozkaz cara, stosowali rozmaite, wymyślne metody egzekucji jak rozdzieranie końmi, wbijanie na pal, gotowanie lub palenie żywcem, przeprowadzali deportacje i masakry, z których najbardziej znaną było zniszczenie w 1570 roku zbuntowanego Nowogrodu Wielkiego (w którym śmierć miało ponieść 60 tysięcy ludzi, choć bardziej prawdopodobna wydaje się liczba kilku tysięcy). Kres opriczniny, której przypisuje się śmierć do 100 tysięcy ludzi, przyniósł najazd chana krymskiego Dewleta I Gireja na Rosję w 1571 roku, który dotarł aż do Moskwy. Opricznicy, bezwzględni w dokonywaniu rabunków i terroryzowaniu ludności, słabo sprawdzali się na prawdziwej wojnie, co skłoniło Iwana IV do likwidacji opriczniny rok później.

Najbardziej znanym przykładem brutalności Iwana IV Groźnego były wydarzenia z (prawdopodobnie) 15 listopada 1581 roku. Tego dnia Iwan IV, z powodu rzekomo nieodpowiedniego stroju, pobił ciężarną córkę swego drugiego (z czterech) i najstarszego żyjącego syna - Iwana, powodując poronienie. Gdy carewicz Iwan stanął w obronie swej żony, rozzłoszczony ojciec zadał mu ciężką ranę głowy. Uświadomiwszy sobie swój czyn, zrozpaczony Iwan IV rzucił się na ratunek, jednak po czterech dniach następca tronu zmarł.

Iwan IV Groźny zmarł 18 marca 1584 roku, pozostawiając państwo znacznie większe niż na początku swych rządów, ze zreorganizowanym systemem prawnym i administracją, ale zrujnowane licznymi wojnami, terrorem opriczniny, klęskami głodu i epidemiami. Spuścizna Iwana IV Groźnego oceniana jest na różne sposoby, jednak niewątpliwie był on jednym z najważniejszych monarchów rosyjskich i swego rodzaju wzorem dla wielu późniejszych władców Rosji, w tym Józefa Stalina.

Pomimo upływu półtora tysiąclecia, Hunowie wciąż pozostają symbolem nieposkromionego barbarzyństwa. Choć w historii Europy przewijają się oni na przestrzeni zaledwie około stu lat, spowodowali całkowitą zmianę oblicza tego kontynentu, przyczyniając się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego i powstania na jego gruzach państw germańskich. Szczególnie trwale zapisał się w pamięci potomnych najsłynniejszy z wodzów Hunów - Attyla, zwany Flagellum Dei - Biczem Bożym.

Hunowie byli ludem koczowniczym wywodzącym się ze stepów Azji Środkowej, tworzącym pierwotny związek plemienny o ustroju rodowym. Ich podstawowymi źródłami utrzymania było myślistwo, hodowla i łupy wojenne. Jak większość ludów stepowych, odznaczali się świetnymi umiejętnościami jeździeckim, skutecznie wykorzystywanymi przez nich w walce.

W drugiej połowie IV w. n.e. Hunowie przekroczyli dolną Wołgę i podbili zamieszkujące tereny na północ od Kaukazu i nad Morzem Czarnym plemiona Alanów i Ostrogotów, a także Scytów i Słowian, część z nich podporządkowując swej władzy, a część zmuszając do ucieczki na zachód. Stanowiło to początek procesu zwanego wielką wędrówką ludów, który doprowadził do stopniowego zalania ziem Cesarstwa Rzymskiego (zwłaszcza jego zachodniej części) przez barbarzyńskie plemiona Germanów.

Około roku 395 Hunowie dotarli nad Dunaj i rozpoczęli wyprawy łupieżcze na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, pustosząc w tym roku Trację, a nawet docierając (przez Kaukaz) do Azji Mniejszej i Syrii. W kolejnych latach Hunowie na zmianę zawierali z Rzymem pokój i najeżdżali jego prowincje, zwłaszcza bałkańskie, a także toczyli wojny z plemionami germańskimi, powodując kolejne fale migracji na terytorium Cesarstwa (zwłaszcza na obszar Galii). Prawdopodobnie ok. 420-430 r. centrum władzy Hunów, pod wodzą Ruasa, znalazło się na obszarze dzisiejszych Węgier.

Ruas zmarł w 434 roku, pozostawiając rządy w rękach swych dwóch bratanków - Attyli (ur. 406 r.) i Bledy (ur. ok. 390 r.). Pod ich panowaniem władztwo Hunów sięgało od Morza Kaspijskiego po Ren i od Bałtyku po Dunaj i Morze Czarne. W następnym roku Attyla i Bleda, w zamian za coroczny okup, zawarli z Rzymem traktat pokojowy i przez kolejnych kilka lat koncentrowali swą uwagę na walkach z perskim imperium Sassanidów.

Hunowie ponownie najeżdżali Cesarstwo Wschodniorzymskie w latach 441-443 i 447, za każdym razem zawierając rozejm na upokarzających dla cesarstwa i skrajnie trudnych finansowo warunkach. W roku 445 Attyla zabił podczas polowania Bledę (rzekomo myląc go z niedźwiedziem), dzięki czemu został jedynowładcą Hunów.

Kolejnym obszarem ekspansywnych zainteresowań Attyli stało się Cesarstwo Zachodniorzymskie, z którym dotychczas utrzymywał poprawne stosunki. W roku 450 siostra cesarza Walentyniana III Honoria, chcąc wyrwać się spod dworskiej kurateli, wysłała Attyli swój pierścionek zaręczynowy. Attyla chętnie ogłosił przyjęcie propozycji małżeństwa i zażądał połowy Cesarstwa Zachodniorzymskiego jako posagu. W odpowiedzi Honoria została pospiesznie wydana za mąż za podstarzałego rzymskiego senatora, a urażony Attyla wykorzystał otrzymanego "kosza" jako pretekst do wypowiedzenia wojny.

Wiosną 451 roku Hunowie przeprawili się przez Ren na tereny Galii, mordując dziesiątki tysięcy ludzi i plądrując liczne miasta. 20 czerwca na Polach Katalaunijskich (obecnie Châlons-en-Champagne) na ich drodze stanęła armia rzymsko-germańska pod wodzą Aecjusza. W wyniku krwawej bitwy Hunowie zostali pokonani i zmuszeni do odwrotu.

W następnym roku ponownie jednak najechali Cesarstwo - tym razem Italię, niszcząc całkowicie m.in. Akwileję, jednak panująca w Italii klęska nieurodzaju zmusiła Hunów do odwrotu. W następnych miesiącach Attyla rozpoczął przygotowania do wielkiej wyprawy na Konstantynopol (w celu wymuszenia okupu, którego wypłaty w międzyczasie zaprzestano), jednak zmarł podczas uczty weselnej, niewykluczone, że uduszony przez swą najnowszą (ponoć Attyla miał harem z trzema setkami żon) małżonkę imieniem Ildico.

Po śmierci Attyli doszło do podziału państwa Hunów pomiędzy jego synów, a następnie jego rozpadu, gdy dotychczas zwasalizowani Gepidzi podnieśli bunt i rozbili Hunów w bitwie nad rzeką Nedao w 454 roku. Następnie Hunowie zostali wyparci na stepy czarnomorskie, gdzie z kolei zostali pobici przez Awarów, a ich resztki zjednoczyły się z Bułgarami.

Obecnie o Belgii myśli się jako o spokojnym kraju, centrum Unii Europejskiej i NATO, kraju frytek, piwa, czekolady, gofrów i komiksów. W swej historii ma jednak Belgia również i mroczne, zapisane krwią, karty. Najbardziej ponurą z tych kart zapisał Leopold II Koburg - król Belgów w latach 1865-1909.

XIX wiek, a zwłaszcza jego druga połowa, to okres intensywnej ekspansji kolonialnej państw europejskich na terenach Afryki. W latach 70. XIX wieku ekspansja ta przybrała formę swoistego wyścigu. Każde państwo europejskie aspirujące do odgrywania istotnej roli w świecie starało się pozyskać jak największy kawałek Afryki.

Ówczesny rząd Belgii nie miał na tyle wygórowanych ambicji, by starać się o kolonie. Odmienne poglądy reprezentował za to belgijski monarcha Leopold II, który uważał, że posiadanie terytoriów zamorskich jest nieodzowne dla jego państwa. Nie będąc w stanie skłonić rządu do zmiany stanowiska, skierował swe wysiłki w kierunku pozyskania terenów w Afryce jako własności prywatnej.

Król Belgów Leopold II z dynastii Sachsen-Coburg-Gotha urodził się 9 kwietnia 1835 roku w Brukseli, jako syn pierwszego króla belgijskiego Leopolda I i jego drugiej żony - Ludwiki Marii Orleańskiej (córki króla Francji Ludwika Filipa I). Po objęciu tronu w 1865 roku zaangażował się w budowę licznych obiektów użyteczności publicznej, dzięki czemu zapamiętany został w Belgii jako "Król Budowniczy". Zasadniczym obiektem jego zainteresowań była jednak polityka kolonialna.

W latach 70. XIX wieku Leopold II sfinansował liczne ekspedycje badawcze i handlowe w głąb Afryki, dające mu podstawę do starania się o przyznanie mu nowo zbadanych terytoriów. Na mocy postanowień poświęconej kolonizacji Afryki konferencji berlińskiej (1884-1885) Leopoldowi II przyznano, jako osobistą domenę, liczące ponad 2 344 000 km²  (ok. 76 razy więcej niż obszar Belgii) terytorium w dorzeczu rzeki Kongo.

Warunkiem przyznania Leopoldowi II tych terytoriów, nazwanych Wolnym Państwem Konga, było wspieranie przezeń działalności towarzystw misjonarskich i filantropijnych, ukrócenie handlu niewolnikami i "rozwój cywilizacyjny" tamtejszej ludności. W praktyce, jedynym celem Leopolda II były maksymalne dochody, pierwotnie z handlu kością słoniową, a następnie, wobec wzrostu zapotrzebowania na gumę - kauczukiem naturalnym.

To właśnie z kauczukiem związane były najstraszniejsze zbrodnie, jakich dopuszczano się w Kongu. Zbiory kauczuku realizowano, wykorzystując pracę przymusową ludności tubylczej, zobowiązanej do okresowego dostarczania określonych - dla zachowania rentowności nierealistycznie dużych - ilości surowca. W przypadku dostarczenia zbyt małych ilości kauczuku brakującą część tubylcy musieli "spłacić" obciętymi dłońmi. W rezultacie dochodziło nawet do wojen o dłonie pomiędzy sąsiednimi wsiami. Wszelkie przejawy buntu były bezwzględnie tłumione przez prywatą armię Leopolda II, zwaną Force Publique. Każdą zbuntowaną wieś palono, a wszystkich jej mieszkańców mordowano (po obcięciu dłoni).

Dokładna liczba ofiar śmiertelnych rządów Leopolda II w Kongu jest niemożliwa do ustalenia, jednak na podstawie istniejących danych szacuje się, że było ich od 2 do 15 milionów. Za najbardziej prawdopodobną uznaje się liczbę ok. 10 milionów, czyli w przybliżeniu połowę ludności Wolnego Państwa Konga.

Na przełomie XIX i XX w. do wiadomości publicznej zaczęły przenikać wieści o zbrodniach popełnianych w Kongu. W 1903 roku, pod naciskiem opinii publicznej, rząd brytyjski zlecił swemu konsulowi w Bomie (głównym ośrodku Wolnego Państwa Konga) Rogerowi Casement (późniejszemu bohaterowi irlandzkiego ruchu niepodległościowego) przeprowadzenie dochodzenia w tej sprawie. Opublikowany w 1904 roku raport Casementa wywołał ogólnoeuropejski skandal. Powołany został ruch na rzecz zmiany statusu Konga, do którego należeli m.in. Mark Twain, Arthur Conan Doyle, Bertrand Russell i Joseph Conrad, którego powieść "Jądro ciemności" powstała na podstawie własnych wspomnień z czasów, gdy ok. 1889 r. był kapitanem parowca w Kongu.

Nacisk państw europejskich wymusił przejęcie suwerenności nad Wolnym Państwem Konga przez władze Belgii, do czego doszło ostatecznie 15 listopada 1908 roku - cztery lata po opublikowaniu raportu Casementa i sześć lat po wydaniu "Jądra ciemności". Sam Leopold II zmarł 17 grudnia 1909 roku - w czterdziestą czwartą rocznicę swego wstąpienia na tron.

Jeden z najstraszliwszych despotów XX wieku przyszedł na świat jako Saloth Sar, prawdopodobnie w maju 1925 roku, w rodzinie zamożnego rolnika. W młodości przez krótki czas kształcił się na mnicha buddyjskiego, zaś pod koniec lat 40. uzyskał stypendium umożliwiające mu podjęcie studiów technicznych we Francji. Podczas studiów (których nie ukończył) wstąpił do sekcji indochińskiej Francuskiej Partii Komunistycznej, zaś po powrocie do Kambodży w 1954 roku, do Komunistycznej Partii Kambodży (KPK), w której stopniowo osiągnął stanowisko sekretarza generalnego (w 1963 roku).

Specyficzna ideologia KPK kierowanej przez Pol Pota była zlepkiem pewnej liczby sloganów marksistowskich ze skrajnie interpretowanymi teoriami Mao Zedonga i potężną dawką khmerskiego szowinizmu. Do 1970 roku znaczenie KPK było stosunkowo niewielkie, jednak gwałtownie wzrosło, gdy gen. Lon Nol przeprowadził zamach stanu i obalił monarchię Norodoma Sihanouka i ogłosił się prezydentem. Przez następnych pięć lat Kambodżę trawiła wojna domowa pomiędzy władzami republikańskimi, monarchistami i Czerwonymi Khmerami, jak zaczęto nazywać kambodżańskich komunistów.

Stopniowo Czerwoni Khmerowie uzyskali przewagę i 17 kwietnia 1975 roku zdobyli stolicę Kambodży Phnom Penh, rozpoczynając jedną z najbrutalniejszych tyranii w dziejach. Centralnym elementem planów politycznych Czerwonych Khmerów pod wodzą Pol Pota była idea tzw. roku zerowego, głosząca konieczność całkowitego zniszczenia dotychczasowej, "zepsutej" kultury i tradycji, zanim zostaną one zastąpione przez nową "kulturę rewolucyjną" oraz nowe instytucje, zbudowane całkowicie od zera.

Na czele Demokratycznej Kampuczy, jak nazwano państwo Czerwonych Khmerów, stała "Organizacja" - Angka (Angkar), z Pol Potem jako "Bratem numer 1". Wraz z proklamowaniem nowego ustroju nakazano przesiedlenie całej ludności miast na wieś - do pracy na roli - zamknięto szkoły, szpitale i fabryki, zlikwidowano pieniądz i własność prywatną oraz zdelegalizowano religię. Wszystkich profesjonalistów uznano, z definicji, za część poprzedniego, a zatem wrogiego systemu i przeznaczono do likwidacji (śmierć groziła nawet za posiadanie okularów). Cała ludność była zmuszona do pracy w komunach rolnych, często ponad siły, w najbardziej prymitywnych warunkach, dosłownie za miskę ryżu.

Zdelegalizowaną religię zastąpiono nowym kodeksem moralnym. Zniesiono swobodę wyboru małżonków; kłótnie małżeńskie, w imię "ogólnonarodowego spokoju", karane były śmiercią, podobnie jak manifestowanie wzajemnych uczuć (małżonkowie musieli się do siebie zwracać per "towarzyszu"). Często dzieci były zmuszane do donoszenia na rodziców, a nawet do wykonywania na nich wyroków śmierci. Śmiercią karane były nawet najdrobniejsze przewinienia. Aby oszczędzać amunicję, egzekucje wykonywano często poprzez rozłupanie czaszki motyką.

W czasie czteroletnich ludobójczych rządów Pol Pota zginęła lub zmarła z wycieńczenia, głodu i chorób jedna czwarta ludności Kambodży, czyli około 2-2,5 miliona osób, w tym niemal wszyscy członkowie mniejszości etnicznych (zwłaszcza wietnamskiej). Kres rządów Czerwonych Khmerów przyniosła inwazja wietnamska w 1979 roku. Czerwoni Khmerowie zostali wyparci nad granicę z Tajlandią i przeszli do partyzantki, wspieranej przez Chiny, a także Tajlandię i pośrednio Stany Zjednoczone, obawiające się hegemonii proradzieckiego Wietnamu na Półwyspie Indochińskim.

Wietnamska okupacja Kambodży trwała do 1989 roku, a wojna domowa między prowietnamskim rządem a organizacjami opozycyjnymi do 1991 r. Choć Czerwoni Khmerowie byli jedną ze stron zawartych wówczas porozumień pokojowych, ostatecznie nie złożyli oni jednak broni. W 1997 roku, w wyniku konfliktu wewnątrzpartyjnego, Pol Pot został skazany przez współtowarzyszy na dożywotni areszt domowy, w którym zmarł 15 kwietnia 1998 roku. W ciągu kolejnego roku Czerwoni Khmerowie stopniowo się poddawali, aż ich organizacja przestała istnieć. Mimo to, Kambodża wciąż nosi na sobie głębokie blizny z czasów, gdy znajdowała się pod ich rządami.

W ocenie historyków Mao Zedong pozostaje postacią kontrowersyjną. Z jednej strony, niewątpliwie był jedną z najważniejszych postaci XX. wieku, pod którego przywództwem Chiny, ze słabego i trawionego wewnętrznymi konfliktami kraju, stały się światowym mocarstwem, z drugiej zaś realizacja jego idei spowodowała dziesiątki milionów ofiar.

Mao Zedong urodził się 26 grudnia 1893 roku w rodzinie zamożnego rolnika z prowincji Hunan w południowych Chinach. Od 1919 roku studiował w Pekinie, gdzie zetknął się z ideologią marksistowską i w 1921 roku wziął udział w I zjeździe Komunistycznej Partii Chin (KPCh), szybko awansując do jej komitetu centralnego.

W 1927 roku Mao Zedong stanął na czele powstania chłopskiego w prowincji Hunan. W krótkim czasie zostało ono stłumione, a powstańcy wyparci do górzystej prowincji Jiangxi, gdzie stworzyli Chińską Republikę Radziecką. Przeprowadzono tam reformę rolną, połączoną z kampanią terroru wobec "wrogów ludu" oraz czystką w partii. Ocenia się, że śmierć w wyniku egzekucji lub tortur poniosło wówczas do 180 tysięcy ludzi.

Ofensywa wojsk rządzącej Chińskiej Partii Narodowej (Kuomintang) rozbiła w 1934 roku Chińską Republikę Radziecką. W wyniku poniesionej klęski komuniści zostali zmuszeni wycofać się na północ, do prowincji Shaanxi. W toku mierzącego 9600 km i trwającego rok "Długiego Marszu" Mao Zedong stał się niekwestionowanym przywódcą KPCh.

W okresie wojny chińsko-japońskiej (1937-1945) komuniści i Kuomintang teoretycznie wspólnie walczyli przeciwko najeźdźcy. Jednocześnie jednak kontynuowali (na mniejszą skalę) walki między sobą i przygotowywali do rozstrzygającej walki, która nastąpiła po kapitulacji Japonii. W toczącej się w latach 1946-1949 wojnie domowej komuniści pod wodzą Mao Zedonga odnieśli zwycięstwo, wypierając wojska Kuomintangu na Tajwan. 1 października 1949 roku Mao Zedong proklamował w Pekinie powstanie Chińskiej Republiki Ludowej, w której on sam objął funkcję szefa rządu i faktycznego przywódcy państwa.

Wraz z reformą rolną, Mao Zedong zainicjował przeprowadzenie "kampanii przeciwko kontrrewolucjonistom", wymierzonej we właścicieli ziemskich, byłych urzędników i oficerów Kuomintangu, "nielojalnych" intelektualistów itd. Ocenia się, że w latach 1949-1953 zabito od 2 do 5 milionów "wrogów ludu", a od 1,5 do 6 milionów trafiło do obozów pracy.

Rozpoczęta w 1956 roku destalinizacja w bloku komunistycznym nie została zaakceptowana przez Mao Zedonga. Zapoczątkowało to stopniowe zarzucanie w polityce chińskiej wzorców radzieckich i zastępowanie ich własnymi teoriami politycznymi Mao Zedonga (ogólnie określanymi jako maoizm). W efekcie doprowadziło to do rozłamu między Chinami i Związkiem Radzieckim około roku 1960.

W roku 1958 Mao Zedong zapoczątkował kampanię "wielkiego skoku naprzód", która miała doprowadzić do zbudowania w Chinach komunizmu z pominięciem etapu socjalizmu. Centralnym elementem "wielkiego skoku" były przymusowo organizowane, z założenia samowystarczalne, komuny ludowe, które miały prowadzić nie tylko produkcję rolną, ale także przemysłową, w tym wytop stali. Zamiast spodziewanych efektów, utopijna polityka "wielkiego skoku" spowodowała całkowite załamanie gospodarki i gigantyczną klęskę głodu, której ofiarą padło od 20 do 43 milionów ludzi.

W obliczu ewidentnej klęski, Mao Zedong zmuszony został w latach 1961-1962 do zarzucenia polityki "wielkiego skoku" i złożenia samokrytyki, zaś jego pozycja w partii znacznie osłabła. Obawiając się utraty władzy Mao Zedong, wspierany przez swą (czwartą) żonę Jiang Quing (stojącą na czele władz kulturalno-propagandowych), rozpętał w latach 1966-1969 roku "wielką proletariacką rewolucję kulturalną". Pod pretekstem zagrożenia ze strony "elementów burżuazyjnych" Mao Zedong zmobilizował wielomilionową tzw. Czerwoną Gwardię (określaną też jako "hunwejbini"), złożoną ze sfanatyzowanej młodzieży, która brutalnie zwalczała rzekomych "wrogów klasowych". "Rewolucja kulturalna" doprowadziła do represji na gigantyczną skalę, ponownego załamania gospodarki, zniszczenia wielu dzieł chińskiej kultury, a kraj postawiła na krawędzi wojny domowej.

Niezależnie od zawirowań w polityce wewnętrznej, pozycja międzynarodowa kierowanych przez Mao Zedonga Chin stale się umacniała. W 1964 roku przeprowadzono pierwszą chińską eksplozję atomową, a w 1970 roku wystrzelono w kosmos pierwszego chińskiego satelitę. Pogłębiający się rozłam w stosunkach chińsko-radzieckich (w pewnych okresach, zwłaszcza w 1969 roku, grożący wojną) doprowadził władze w Pekinie do zbliżenia ze Stanami Zjednoczonymi, zwieńczony zajęciem w 1971 roku przez Chiny Ludowe miejsca w Organizacji Narodów Zjednoczonych (dotychczas zajmowanego przez Republikę Chińską, czyli Tajwan) i wizytą prezydenta Richarda Nixona w Pekinie w 1972 roku.

Mao Zedong zmarł z przyczyn naturalnych 9 września 1976 roku. Wdowa po nim, Jiang Qing, która od czasów "rewolucji kulturalnej" zajmowała jedną z czołowych pozycji w państwie, została aresztowana, a następnie w procesie tzw. bandy czworga skazana na śmierć (zamienioną na dożywocie). W następnych latach Chiny stopniowo odchodziły od stworzonych przez Mao Zedonga koncepcji polityczno-gospodarczych, choć pozostaje on kluczową postacią w propagandzie władz chińskich jako symbol ideowy.

Jeden z największych tyranów XX. wieku przyszedł na świat 18 grudnia 1878 roku w gruzińskim miasteczku Gori, w rodzinie ubogiego szewca jako Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili. Przez kilka lat uczęszczał do seminarium, jednak ostatecznie porzucił plany o karierze duchownego, a po pewnym czasie rozpoczął działalność w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), w której związał się z frakcją bolszewików. Podczas rewolucji 1905 roku organizował fundusze dla partii - głównie drogą tzw. akcji ekspropriacyjnych, czyli zbrojnych napadów, oraz kierował atakami na przedstawicieli władz. W 1912 roku został członkiem Komitetu Centralnego SDPRR(b). W tym też czasie zaczął używać pseudonimu "Stalin". W 1913 roku Józef Stalin został ponownie zesłany na Syberię i przebywał tam do 1917 roku.

Pomiędzy rewolucją lutową a październikową 1917 roku Józef Stalin, w zastępstwie Włodzimierza Lenina, kierował Komitetem Centralnym i komitetem piotrogrodzkim partii bolszewików. Po roku 1919 zaczął koncentrować w swych rękach kwestie personalne w partii, dochodząc w 1922 roku do funkcji sekretarza generalnego. Funkcja ta miała mieć charakter administracyjny, jednak w praktyce, dzięki możliwości wpływania na wszystkie decyzje kadrowe, Stalin wykorzystał ją do umocnienia własnej pozycji politycznej.

Po śmierci Włodzimierza Lenina w 1924 roku, dzięki sprytnym intrygom, Józef Stalin stopniowo wyeliminował potencjalnych konkurentów i około 1929 roku skupił w swych rękach pełnię władzy w Związku Radzieckim. Z jego inicjatywy rozpoczęto forsowną industrializację Związku Radzieckiego oraz przymusową kolektywizację wsi, która doprowadziła do milionów (od 6 do 15) ofiar śmiertelnych (tzw. Wielki Głód). Kosztem olbrzymich ofiar i wykorzystania niewolniczej pracy więźniów ZSRR stał się mocarstwem przemysłowym i militarnym.

W tym samym okresie Józef Stalin zainicjował walkę z religią, poprzez urzędowe propagowanie ateizmu i niszczenie obiektów kultu. W zakresie twórczości artystycznej jedynym dozwolonym nurtem stał się tzw. socrealizm. Przemianom gospodarczym towarzyszyła intensywna propaganda, której centralnym elementem był otaczający Józefa Stalina "kult jednostki".

W roku 1934 roku z polecenia Józefa Stalina rozpoczęła się w ZSRR fala terroru, określanego jako "Wielka Czystka", której apogeum przypada na lata 1937-1939. W tym okresie organy bezpieczeństwa ZSRR, tzw. NKWD, wymordowały od kilku do kilkunastu milionów ludzi, a średnio 10 milionów przebywało stale w obozach pracy, tzw. GUŁagu. Ofiarami "Wielkiej Czystki" padła większość starych działaczy partyjnych, wyżsi dowódcy wojskowi, artyści, naukowcy, ale też zwykli obywatele.

W sierpniu 1939 roku Józef Stalin doprowadził do zawarcia porozumienia niemiecko-radzieckiego (pakt Ribbentrop-Mołotow) o podziale Europy Wschodniej i współpracy gospodarczej. W latach 1939-1940 Związek Radziecki powiększył się o tereny wschodniej Polski, Litwę, Łotwę, Estonię oraz Besarabię i Bukowinę (należące wcześniej do Rumunii). Zaanektowane terytoria również zostały objęte stalinowskim terrorem, który pochłonął setki tysięcy ofiar.

W początkowym okresie wojny radziecko-niemieckiej Armia Czerwona, pod naczelnym dowództwem Józefa Stalina, osłabiona po okresie "Wielkiej Czystki" poniosła serię druzgocących porażek. Stopniowo jednak, kosztem olbrzymich strat, zdołała zdobyć przewagę i wyprzeć wojska niemieckie z ZSRR a następnie, w latach 1944-1945, zająć większą część Europy Wschodniej. Józef Stalin, jako jeden z przywódców trzech najważniejszych państw koalicji antyhitlerowskiej, współdecydował o sposobie prowadzenia wojny i o powojennym kształcie Europy.

W wyniku II wojny światowej w krajach Europy Wschodniej ustanowiono rządy komunistyczne wzorowane na rządzie radzieckim i ściśle mu podporządkowane. Po okresie względnego złagodzenia reżimu podczas wojny ponownie zintesyfikowano terror, będący prawdopodobnie wstępem do nowej "Wielkiej Czystki". W polityce zagranicznej Związek Radziecki znalazł się w stanie konfrontacji politycznej z mocarstwami zachodnimi, określanej jako "zimna wojna".

Józef Stalin zmarł 5 marca 1953 roku na wylew krwi do mózgu. Istnieje pewne prawdopodobieństwo, że został zamordowany przez swych współpracowników obawiających się objęcia ich represjami podczas spodziewanej nowej fali terroru.

Józef Stalin zapisał się w historii jako jeden z największych i najkrwawszych tyranów w dziejach. Liczbę ofiar jego reżimu ocenia się na 20 do 60 milionów ludzi. Z drugiej strony, ZSRR pod rządami Józefa Stalina stał się czołowym światowym mocarstwem. Koszt tego był jednak olbrzymi.

Adolf Hitler, człowiek, którego nazwisko jest we współczesnym świecie synonimem zła, urodził się 20 kwietnia 1889 roku w Braunau nad Innem w Austrii w wielodzietnej rodzinie celnika. W 1905 roku przeniósł się do Wiednia, gdzie bezskutecznie starał się o przyjęcie na akademię sztuk pięknych, za to zetknął się z ideologią pangermańską i antysemicką. W 1913 roku Adolf Hitler przeniósł się do Monachium, a po wybuchu I wojny światowej wstąpił na ochotnika do armii bawarskiej (będącej częścią składową armii niemieckiej). W toku walk awansował do stopnia kaprala i był kilkakrotnie odznaczany za odwagę.

Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej Adolf Hitler z chęcią zaakceptował popularną w kręgach nacjonalistycznych teorię "ciosu w plecy" zadanego armii przez przywódców politycznych i działaczy lewicowych. W 1919 roku został członkiem Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP) głoszącej poglądy nacjonalistyczne, antysemickie i antykomunistyczne i w krótkim czasie stał się jednym z jej czołowych działaczy. W 1920 roku doprowadził do przemianowania partii na Narodowo-Socjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP), której "wodzem" (Führer) został 29 lipca 1921 roku. Przywództwo partii zawdzięczał w dużej mierze swym nieprzeciętnym talentom oratorskim.

8 listopada 1923 roku Adolf Hitler zorganizował tzw. pucz monachijski - nieudaną próbę przejęcia władzy w Bawarii (i docelowo w całych Niemczech). Pomimo fiaska, "pucz monachijski" i proces sądowy, w którym został skazany na 5 lat twierdzy, przyczyniły się do zwiększenia popularności Adolfa Hitlera. W napisanej podczas odbywania kary książce "Mein Kampf" ("Moja walka") wyłożył ideologię NSDAP, w tym teorie rasowe o szczególnym znaczeniu Niemców jako rzekomej "rasy panów" (Herrenvolk) i potrzebie wyeliminowania "podludzi" - Żydów, Romów, homoseksualistów, osób upośledzonych itd, a także o konieczności podboju przez Niemcy terenów w Europie Wschodniej (tzw. Drang nach Osten) w celu zdobycia "przestrzeni życiowej" (Lebensraum).

Adolf Hitler opuścił przedterminowo twierdzę w grudniu 1924 roku i w ciągu kilku lat doprowadził do odbudowy partii i rozszerzenia jej zasięgu na całe Niemcy, zwłaszcza po wybuchu tzw. wielkiego kryzysu w 1929 roku. Uzyskanie czołowego wyniku w wyborach parlamentarnych umożliwiło Adolfowi Hitlerowi objęcie 30 stycznia 1933 roku stanowiska kanclerza Rzeszy (premiera).

W krótkim czasie utworzone zostały podwaliny pod system totalnej władzy Adolfa Hitlera i NSDAP. Na mocy specjalnych pełnomocnictw uchwalonych po podpaleniu Reichstagu (27 luty 1933 r.) rozpoczęto masowe aresztowania przeciwników politycznych. W marcu 1933 roku utworzono pierwszy obóz koncentracyjny w Dachau. Do obozów koncentracyjnych zsyłano przeciwników politycznych, Żydów, Romów, homoseksualistów itd. Wkrótce też zdelegalizowano wszystkie partie polityczne poza NSDAP. 30 czerwca 1934 roku, podczas "nocy długich noży" z rozkazu Adolfa Hitlera została wymordowana wewnątrzpartyjna opozycja, skupiona głównie wokół szefa sztabu SA Ernsta Röhma. W tym samym roku, po śmierci prezydenta Rzeszy, feldmarszałka Paula von Hindenburga, Adolf Hitler przejął jego kompetencje jako Führer i Kanclerz Rzeszy (Führer und Reichskanzler).

Zdobycie przez Adolfa Hitlera pełni władzy w Niemczech umożliwiło podjęcie polityki pełnego ujednolicenia wszelkich form życia społecznego zgodnie z ideologią NSDAP. Ludność poddana została pełnej kontroli tajnej policji Gestapo. Jednocześnie podjęcie zbrojeń, program robót publicznych i poprawa koniunktury gospodarczej przyczyniły się do spadku bezrobocia i wzrostu poparcia społecznego dla NSDAP.

W polityce zagranicznej Adolf Hitler początkowo dążył do uspokojenia państw zachodnich, zaniepokojonych zapowiedziami odrzucenia przez Niemcy Traktatu Wersalskiego. Stopniowo jednak doprowadził do remilitaryzacji Niemiec i zawarcia agresywnych sojuszów z Włochami i Japonią, a następnie do aneksji Austrii, rozbioru Czechosłowacji oraz wysunął żądania terytorialne wobec Polski, które doprowadziły do wybuchu II wojny światowej, w której śmierć poniosło ponad 60 milionów ludzi.

Początkowy okres II wojny światowej to niemal nieprzerwane pasmo zwycięstw Niemiec, pod których panowaniem znalazła się większa część Europy. Wynikająca z teorii rasowych Adolfa Hitlera polityka okupacyjna, zwłaszcza w Polsce i Związku Radzieckim, miała niezwykle brutalny charakter. Ideologia hitlerowska zakładała całkowitą eksterminację Żydów, zaś Słowianie (przede wszystkim Polacy, Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini) mieli w większości zostać poddani albo eksterminacji, albo przesiedleniu na Syberię, pozostała zaś część miała zostać sprowadzona do roli niewolników. Około 11 milionów ludzi zginęło w obozach koncentracyjnych (w tym 6 milionów Żydów - ofiar Holocaustu - i 2 miliony Polaków), a ponadto 6 milionów zostało zakatowanych na śmierć przez Gestapo, rozstrzelanych podczas masowych egzekucji lub zamordowanych w inny sposób.

Pod naporem znacznie silniejszej koalicji antyhitlerowskiej III Rzesza stopniowo zaczęła ponosić coraz większe porażki na wszystkich frontach, a w 1945 roku została ostatecznie pokonana. W przededniu ostatecznej klęski, 30 kwietnia 1945 roku Adolf Hitler popełnił samobójstwo w oblężonym Berlinie.