Mity polskiej historii

Jedną z najbardziej znanych legend opisujących początki dziejów Polski jest opowieść o okrutnym władcy Popielu, którego rzekomo zjadły myszy. Mitem, którym się tu zajmiemy będzie jednak nie fakt istnienia (lub nie) owego władcy, czy też charakter jego niesławnej śmierci, ale miejsce, w którym miało do tego dojść - czyli, jak potocznie się zwykło uważać, Mysia Wieża w Kruszwicy.

Pierwotna wersja legendy o Popielu, opisana przez Galla Anonima w jego "Kronice polskiej" (z lat 1112-1116), jako miejsce jego śmierci (po usunięciu z tronu przez Siemowita, syna Piasta Kołodzieja) podaje bliżej nieokreśloną wieżę na wyspie. Podobne legendy występują często w Niemczech i innych krajach Europejskich. Najsłynniejsza z nich opowiada okrutnym arcybiskupie Moguncji Hatto II, który w roku 974 został rzekomo zjedzony przez myszy w wieży nad Renem w Bingen (również znanej jako Mysia Wieża).

Wkrótce jednak historia o Popielu została "uzupełniona" na kartach napisanej pod koniec XIII wieku "Kroniki wielkopolskiej" o lokalizację owej wieży w Kruszwicy. Miejscowość ta, położona malowniczo nad Jeziorem Gopło, była jednym z głównych ośrodków plemienia Goplan i ważnym punktem na "bursztynowym szlaku". Rzeczywiście, znajdował się tam wówczas gród warowny na wyspie (obecnie tworzącej półwysep), bardzo też możliwe, że z wieżą. Tyle tylko, że... to nie była ta wieża.

Obecnie istniejąca "Mysia Wieża" w Kruszwicy została wybudowana w latach 1350-1355 z rozkazu Kazimierza Wielkiego jako część zamku, a więc grubo ponad czterysta lat po domniemanych rządach Popiela. Zamek został wysadzony w powietrze przez Szwedów w r. 1657 i charakterystyczna ośmioboczna wieża jest jedyną zachowaną jego częścią. Obecnie stanowi ona główną atrakcję turystyczną Kruszwicy (obok historycznie cenniejszej, ale mniej eksponowanej romańskiej kolegiaty św. Piotra i Pawła z XII w.) i jeden z najważniejszych przystanków na tzw. Szlaku Piastowskim. I choć dzieli ją kilka stuleci od wydarzeń, za których pomnik zwykło się ją uważać, to cóż... Tak to już bywa z legendami.

Jednym z najcenniejszych przedmiotów przechowywanych w zbiorach Skarbca Koronnego na Wawelu jest Szczerbiec - miecz koronacyjny królów polskich od czasów Władysława Łokietka (1320 rok). Jest on najstarszym z zachowanych insygniów koronacyjnych władców Polski i jednym z najcenniejszych zabytków tego rodzaju w Europie. Nazwa tego miecza pochodzi od wyżłobienia znajdującego się na głowni i to właśnie z nią związany jest mit.

W r. 1018 Bolesław Chrobry najechał Ruś Kijowską w celu przywrócenia na tron swego zięcia Świętopełka I zwanego Przeklętym. Wkraczając do stolicy Rusi, miał Bolesław - jak chce legenda - uderzyć Szczerbcem o Złotą Bramę, powodując uszkodzenie głowni miecza. Historia ta jest jednak tyleż efektowna, co nieprawdziwa. Podobnie też jak wzmianka o zjedzeniu Popiela przez myszy na wieży w Kruszwicy, pochodzi ona z "Kroniki wielkopolskiej". Podobnie też zawiera pewne mankamenty chronologiczne: wiek Złotej Bramy i wiek samego Szczerbca.

Wznoszenie wspomnianej bramy rozpoczął Włodzimierz I Wielki, który panował w latach 980-1015, jednak w 1018 r. nosiła ona nazwę Wielkiej Bramy. Miano "Złotej" zyskała dopiero po gruntownej przebudowie na wzór Złotej Bramy z Konstantynopola, dokonanej w późniejszych latach przez Jarosława I Mądrego, i po raz pierwszy pod tą nazwą została wymieniona w r. 1037.

Jeszcze większa niespójność dat występuje w przypadku samego Szczerbca. Według wspomnianej "Kroniki wielkopolskiej" miał on zostać podarowany przez Ottona III Bolesławowi Chrobremu podczas Zjazdu Gnieźnieńskiego. W rzeczywistości jednak został wykonany w początkach XIII wieku, czyli dwieście lat po wyprawie kijowskiej, zaś jego pierwszym posiadaczem był najprawdopodobniej książę mazowiecki Bolesław I. Z legendą nie pokrywa się też położenie owej szczerby, która w przypadku uderzenia powinna znajdować się na krawędzi ostrza, zaś naprawdę jest wyżłobieniem na środkowej części głowni. Co więcej, nazwa "Szczerbiec" w odniesieniu do tego konkretnego miecza pojawia się w źródłach kolejne dwa stulecia później, w kronice Jana Długosza, przy opisie koronacji Kazimierza Jagiellończyka w 1447 r.

Choć historia Szczerbca jest nieco krótsza niż w legendzie, nie czyni to jednak owego miecza mniej wartościowym, a w jego dziejów mniej dramatycznymi. To już jednak wykracza poza ramy niniejszego artykułu.

Patron Polski, biskup-męczennik św. Stanisław ze Szczepanowa miał, jak głosi legenda, wielokrotnie upominać króla Bolesława Śmiałego za dokonywane przezeń okrucieństwa i nieobyczajne wybryki. Rozzłoszczony monarcha ponoć wpierw nakazał swym podwładnym zabicie pryncypialnego duchownego. Gdy zaś ci odmówili podniesienia ręki na człowieka bożego, w 1079 r. rzekomo sam zamordował i poćwiartował biskupa, gdy ten odprawiał mszę św. w kościele na Skałce. Świętokradztwo to miało spowodować upadek i wygnanie Bolesława, a Polsce zwiastowało okres rozbicia dzielnicowego. Z kolei rzekome zrośnięcie się jego odrąbanych członków miało być zwiastunem przyszłego zjednoczenia kraju.

Owa barwna historia pochodzi z "Kroniki polskiej" Wincentego Kadłubka, napisanej ponad sto lat później i mało wiarygodnej ze względu na bardzo liczne przeinaczenia, alegorie, wręcz bajki (jak potyczki wojów polskich z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem) i wyraźnie moralizatorską intencję. Znacznie bardziej miarodajna jest Kronika Galla Anonima, spisana trzydzieści kilka lat po opisywanych wydarzeniach. Wspomina ona jedynie, że biskup dopuścił się zdrady (choć niekoniecznie zdrady stanu, ale może buntu lub nieposłuszeństwa) oraz że został skazany za to na śmierć, niewykluczone zresztą (według innych źródeł), że za zgodą arcybiskupa. Autor tej kroniki ograniczył się do stwierdzenia, że obaj postąpili niewłaściwie i nie wnikał głębiej w przyczyny całej sprawy. Wpływ na to mógł mieć wszakże fakt, że Władysław Herman, który walnie przyczynił się do obalenia swego brata-króla, był ojcem Bolesława Krzywoustego, na dworze którego Gall Anonim pisał swą kronikę.

Prawdziwe przyczyny konfliktu między monarchą a biskupem prawdopodobnie nigdy nie będą nam znane. Należy jednak wspomnieć, że wydarzenia te przypadają na okres tzw. sporu o inwestyturę pomiędzy papieżem Grzegorzem VII a królem niemieckim (późniejszym cesarzem) Henrykiem IV. Bolesław Śmiały prowadził zdecydowanie antycesarską politykę, wiele wskazuje za to, że zarówno biskup Stanisław, jak i Władysław Herman (który po objęciu władzy nawet zrezygnował z korony królewskiej i odesłał ją cesarzowi) należeli do stronnictwa proniemieckiego. Wewnątrz Polski miał zaś wówczas miejsce wzrost znaczenia feudałów (w tym Kościoła) i ich dążenie do osłabienia władzy monarszej, co stawiało ich w konflikcie z ambitnym Bolesławem Śmiałym.

Istnieją także przesłanki rzucające cień na osobę samego biskupa. Przypisuje się mu m.in. przywłaszczenie sobie wsi po śmierci jej właściciela i wyzucie z praw legalnych spadkobierców. Gdy sprawa oparła się o sąd królewski, biskup miał rzekomo spowodować chwilowe zmartwychwstanie owego właściciela, który jakoby osobiście potwierdził, że przed swą śmiercią sprzedał wieś biskupowi. Nawiasem mówiąc, ów "cud" był jednym z koronnych argumentów w procesie beatyfikacyjnym Stanisława.

Bez względu na przyczyny, śmierć biskupa Stanisława stała się, dzięki stworzonej wokół niej legendzie, orężem politycznym i pozostaje nim praktycznie do dzisiaj. Dla zwolenników Władysława Hermana było to wygodne uzasadnienie zmiany na tronie. Dla Kościoła oznaczało kolejnego męczennika i służyło podbudowaniu jego znaczenia politycznego. Rychło zaczęto powoływać się na rozmaite "cudy" mające być zasługą Stanisława - tak za życia, jak i po śmierci, co ostatecznie doprowadziło do wyniesienia go na ołtarze.

Dopiero na przełomie XIX. i XX. wieku badacze zaczęli bardziej krytycznie podchodzić do tej historii. Nie przeszkodziło to jednak w dalszym wykorzystywaniu mitu św. Stanisława do celów bieżących. W okresie międzywojennym jego kult rozniecał dla potrzeb politycznych związany z endecją i skonfliktowany z marszałkiem Piłsudskim kardynał Sapieha. W okresie PRL był on chętnie przywoływany przez Kościół, a Jan Paweł II nazwał go nawet "patronem ładu moralnego". Szkoda tylko, że ów patron jest w świetle badań naukowych dość kontrowersyjny.

Husaria - symbol chwały polskiego oręża, nie bez racji nazywana najlepszą lub najgroźniejszą konnicą w dziejach. Lista jej zwycięstw, często nad wielokrotnie liczniejszym przeciwnikiem jest nadzwyczaj długa - by wspomnieć choćby Kircholm, Kłuszyn, Chocim czy Wiedeń. Obecnie trudno nam sobie ją wyobrazić bez charakterystycznych skrzydeł przymocowanych do pleców jeźdźca. W rzeczywistości jednak kwestii faktycznego wyglądu i przeznaczenia owych skrzydeł od lat towarzyszy głęboki spór.

Oddziały husarskie w polskim wojsku powstały w początkach XVI wieku jako lekka jazda. Dopiero od około połowy tegoż stulecia zaczęły obrastać w dodatkowe uzbrojenie, przekształcając się ostatecznie w jazdę ciężką. Początkowo też "skrzydlate" elementy oporządzenia ograniczały się do pęków piór umieszczanych w różnych miejscach (na hełmie, kopii, tarczach czy przy nogach koni). Dopiero pod koniec XVI w. zaczęto wspominać skrzydła jako element wyróżniający husarię.

Istnienie skrzydeł jako elementu oporządzenia husarskiego zwykło się uzasadniać dwojako - miały one budzić swym wyglądem strach u nieprzyjaciela, płosząc jednocześnie wydawanym odgłosem jego konie, a przy tym miały zapobiegać zrzuceniu jeźdźca z konia za pomocą arkana (rodzaj lassa używanego przez Tatarów) lub chronić przed ciosem zadanym z tyłu. O ile argument o oddziaływaniu wizualnym (tak na żołnierzy nieprzyjaciela, jak i na jego konie) jest mocno podbudowany źródłowo, o tyle pozostałe budzą poważne wątpliwości.

Ewentualny szum skrzydeł w warunkach bitewnych byłby zagłuszany przez inne odgłosy, jak tętent kopyt, brzęk zbroi itd. Z kolei arkan był raczej rzadko stosowany przez wojska inne niż tatarskie, więc byłby wówczas jedynie zbędnym obciążeniem. Argumentuje się też, że wysokie skrzydła uniemożliwiają swobodne operowanie bronią, a przez swą masę i właściwości aerodynamiczne utrudniają jeźdźcowi utrzymanie się w siodle.

Materiały źródłowe jednoznacznie wskazują też, że duże skrzydła były przymocowywane do naplecznika zbroi, ale tylko część z zachowanych zbroi posiada odpowiednie mocowania lub ślady po nich. Z kolei w widoczne na niektórych ilustracjach z epoki małe pojedyncze skrzydła mocowane do siodła wątpiono z powodu domniemanej niemożności zajmowania miejsca w takim siodle.

Obecnie wśród osób zajmujących się tą tematyką coraz szerzej przyjmuje się, że skrzydła husarskie nie były, wbrew stereotypowi, standardowym wyposażeniem wszystkich towarzyszy husarskich. Na potwierdzenie tego przywołuje się przeważnie list przypowiedni Stefana Batorego na zaciąg rot husarskich mówiący: "zaś pióra i inne ozdoby dla okazałości i postrachu nieprzyjaciela zależnie od upodobania każdego". Wzmianka ta współgra z niektórymi opisami husarii z końca XVI i z XVII wieku, które pomijają skrzydła (jak np. opis autorstwa francuskiego inżyniera Guillaume'a le Vasseur de Beauplana) i wyjaśnia jednocześnie podstawowe zastosowanie skrzydeł jako mające charakter psychologiczny.

Zakłada się też, że w XVII wieku do walki używane były (jeśli w ogóle) mniejsze, pojedyncze skrzydła przytroczone do siodła. Problem z zajmowaniem miejsca w takim siodle tłumaczy się mocowaniem skrzydła dopiero po tym, gdy husarz zajął już miejsce na koniu. Z kolei duże skrzydła były wówczas stosowane raczej jako element stroju paradnego i dopiero od połowy XVII wieku stawały się coraz bardziej powszechne także w walce, by w kolejnym stuleciu stać się standardem (w tym też okresie zbroja husarska odznaczała się największym przepychem). Wówczas jednak, w związku z ogólnym upadkiem potęgi Rzeczypospolitej, husaria stała się właściwie formacją paradną o niewielkich możliwościach bojowych (jak i cała ówczesna polska armia). Dopiero w XIX wieku, dzięki twórczości takich malarzy jak Wojciech Kossak czy Józef Brandt, wizerunek husarii jako skrzydlatych jeźdźców wszedł do świadomości ogółu jako najbardziej chyba charakterystyczny symbol polskiego oręża.

Obrona klasztoru paulinów na Jasnej Górze podczas potopu szwedzkiego stanowi jeden z największych polskich mitów narodowych. Mitem nie jest tu sam fakt oblężenia, ale skala i przebieg walk, które pokutują w formie przekazanej jakże barwnie przez Henryka Sienkiewicza w "Potopie". Powieść ta, pisana "ku pokrzepieniu serc" i w dodatku czerpiąca opis zdarzeń z propagandowej broszury "Nowa Gigantomachia" autorstwa przeora Augustyna Kordeckiego, zawiera jednak mocno zniekształcony opis wydarzeń. Obrona Jasnej Góry miała być długotrwałą i ciężką walką garstki obrońców pod przywództwem niezłomnie wiernego Rzeczypospolitej przeora przeciwko wielotysięcznej armii szwedzkich heretyków wspieranych przez "Daków, Scytów i Tatarów". Pociski licznej artylerii oblężniczej odbijać się miały jednak od murów klasztoru za sprawą cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, zaś walki były wydarzeniem przełomowym w dziejach potopu szwedzkiego, z uwagą obserwowanym przez całą Rzeczypospolitą.

Tyle Kordecki i Sienkiewicz - a naprawdę? Sam przeor Kordecki, w celu ochrony klasztoru i jego majątku, był bardziej praktyczny niż pryncypialny. W zamian za gwarancję bezpieczeństwa Jasnej Góry wystosował list wiernopoddańczy wobec króla Szwecji. Mając jednak podstawy, by nie dowierzać intencjom Szwedów, podjął też przygotowania do obrony - m.in. obraz Matki Boskiej Częstochowskiej został zastąpiony kopią i wyekspediowany do klasztoru o. paulinów w Mochowie koło Głogówka.

Wojska szwedzkie podeszły pod klasztor 18 listopada 1655 r. i po odmowie wpuszczenia ich do środka twierdzy rozpoczęły oblężenie. Było to prawdopodobnie wynikiem błędnego zrozumienia rozkazów nakazujących zajęcie Częstochowy, ale nie klasztoru. Oblężeniu towarzyszyły niemal cały czas negocjacje pomiędzy o. Kordeckim a dowódcą wojsk szwedzkich gen. Burchardem Müllerem, w których przeor pozornie zgadzał się na kapitulację, ale jednocześnie wysuwał ciągle nowe zastrzeżenia formalne, przekładał decyzję pod różnymi pretekstami itd.

Załoga Jasnej Góry liczyła ok. 300 osób, ale ich atutem były doskonałe fortyfikacje i 16-20 nowoczesnych dział. Z kolei wojska szwedzkie (właściwie złożone z najemników heskich i saskich oraz pewnej liczby żołnierzy polskich, zresztą nieuczestniczących w walkach) liczyły początkowo 1100 osób i osiem lekkich dział, nienadających się do działań oblężniczych. Dopiero w kolejnych tygodniach siły szwedzkie zostały zwiększone do ok. 3000 ludzi i na początku grudnia wzmocnione dziewięcioma cięższymi działami.

Rzekomo zażarte walki w rzeczywistości polegały głównie na wymianie ognia artyleryjskiego, ze strony szwedzkiej początkowo zupełnie nieskutecznej i ograniczonej niewielkimi zapasami prochu. Dochodziło też do niewielkich potyczek podczas wypadów załogi klasztoru, jednak nie miały miejsca bezpośrednie szturmy na twierdzę. Ostatecznie, w nocy z 26 na 27 grudnia 1655 r. Szwedzi wycofali się spod Częstochowy, kierując stamtąd wojska na bardziej kluczowe odcinki walk. Straty zadane obrońcom i zabudowaniom klasztoru były zresztą niewielkie - 4 zabitych żołnierzy, 3 zabite konie i 16 wybitych szyb. Poważniejsze były natomiast straty szwedzkie, sięgające do kilkuset zabitych i rannych.

W momencie trwania obrona Jasnej Góry odbiła się jedynie ograniczonym echem w kraju. Szybko jednak żona króla Jana Kazimierza Maria Ludwika Gonzaga zauważyła tkwiący w niej potencjał propagandowy. Przybywszy do klasztoru, zachęciła przeora Kordeckiego do napisania "Nowej Gigantomachii", wydanej w 1657 r. (z fałszywą datą wsteczną 1655 r.). Publikacja ta, przedstawiająca całą sytuację w jednoznacznie czarno-białych barwach, trafiła na podatny grunt w zgnębionej tyranią i rabunkami szwedzkimi Rzeczypospolitej, by dwa i pół stulecia później zainspirować Henryka Sienkiewicza. I choć dyskusja o ich rzeczywistym przebiegu trwa od ponad stulecia, literacka wizja obrony Jasnej Góry wciąż ma się całkiem dobrze.

Nam strzelać nie kazano. ? Wstąpiłem na działo
I spójrzałem na pole; dwieście armat grzmiało.
Artyleryi ruskiej ciągną się szeregi,
Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi

Tymi słowami zaczyna się wiersz Adama Mickiewicza "Reduta Ordona", poświęcony obronie Warszawy przez załogę reduty nr 54 przed Rosjanami we wrześniu 1831 roku (podczas powstania listopadowego). Wiersza tego uczyły się w szkołach całe pokolenia Polaków, jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę, że faktyczne zakończenie tego epizodu walk istotnie odbiegało od opisu literackiego.

Wbrew poetyckiej relacji wieszcza, porucznik Juliusz Konstanty Ordon nie był dowódcą reduty (ulokowanej przy obecnej ulicy Na Bateryjce, w pobliżu Ronda Zesłańców Syberyjskich). W rzeczywistości był nim major Ignacy Dobrzelewski, a Ordon był jedynie dowódcą artylerii. Nie zginął też samobójczą śmiercią po długiej walce, wysadzając się w magazynie prochowym, by zapobiec zdobyciu placówki i zgromadzonych w niej zapasów amunicji przez Rosjan.

Reduta nr 54, choć pod względem inżynieryjnym była jednym z lepiej przygotowanych umocnień w liniach obronnych Warszawy, dysponowała stanem osobowym wynoszącym zaledwie 1/3 przewidzianego etatu, zaś działa, w które była uzbrojona, należały do starych typów, o niskiej skuteczności i znacznym stopniu zużycia. Po dość intensywnym dwugodzinnym ostrzale artyleryjskim załoga reduty nie była w stanie skutecznie odeprzeć gwałtownego szturmu Rosjan i szybko uległa przewadze nieprzyjaciela.

Gdy reduta padała, nastąpiła eksplozja jej składu amunicji, w którym zginęło kilkaset osób (głównie Rosjan), w tym kilku wyższych oficerów. Nie wiadomo jednak, czy był to wynik przypadkowego zaprószenia ognia, czy planowego zniszczenia zapasów przez przygotowujących się do wycofania obrońców. Ostatecznie jednak Polakom nie udało się opuścić reduty i większość dostała się do niewoli.

Sam porucznik Ordon został w wyniku wybuchu ranny (poparzony) i na pewien czas trafił do niewoli, z której został zwolniony w 1833 r., po czym udał się na wygnanie. Początkowo przebywał w Saksonii, a następnie w Wielkiej Brytanii, gdzie związał się z wolnomularstwem oraz z Towarzystwem Demokratycznym Polskim. W latach 1848-1855 służył w armii Sardynii, po czym osiadł w Paryżu. Ponownie przywdział mundur, tym razem armii włoskiej, w 1860 roku i służył w niej przez kolejnych siedem lat. Ostatecznie jego barwny żywot zakończyło samobójstwo popełnione we Florencji w 1877 roku.

Jak pokazały tegoroczne obchody Narodowego Święta Niepodległości, data ta budzi spore emocje w społeczeństwie. Niestety, związane są ona nie tyle z istotą święta, lecz raczej z aktualnymi sporami światopoglądowymi. Również wtedy, gdy ustanawiano to święto, budziło ono konflikty. Wówczas jednak brało się to z faktu, że odzyskanie niepodległości niekoniecznie wiązało się dla wszystkich akurat z datą 11 listopada 1918 roku.

Już 7 października 1918 r. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego, ośmielona zwróceniem się dwa dni wcześniej rządu Niemiec do Stanów Zjednoczonych z prośbą o podjęcie negocjacji pokojowych, wydała manifest głoszący zasadę niepodległości Polski w myśl tzw. 14 punktów Wilsona i zapowiedziała powołanie rządu zgody narodowej. Deklarację tę poparły ugrupowania o charakterze prawicowym (zwłaszcza Narodowa Demokracja), natomiast lewica raczej odcinała się od niej ze względu na postrzeganie Rady Regencyjnej jako marionetki niemieckich i austro-węgierskich władz okupacyjnych. Stopniowo jednak, dzięki bierności wojsk niemieckich, Rada Regencyjna była w stanie w coraz większym stopniu przejmować faktyczną władzę w Królestwie Polskim, m.in. obejmując 12 października zwierzchność nad tzw. Polską Siłą Zbrojną (Polnische Wehrmacht), którą przemianowano na Wojsko Polskie i podjęto jego rozbudowę. Zwróciła się także do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu o reprezentowanie go na zewnątrz. W obliczu rozpadu Austro-Węgier, 19 października 1918 r. na Śląsku Cieszyńskim polskie stronnictwa powołały Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, a 28 października w Krakowie ukonstytuowała się Polska Komisja Likwidacyjna, która ogłosiła się "tymczasowym rządem dzielnicowym". Od 30 października z jej polecenia członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej i patriotyczna młodzież zaczęła wypierać wojska austriackie z Krakowa, a następnie innych miast w Galicji. Z kolei w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele, wspierany głównie przez partie umiarkowanej lewicy, który ogłosił przejęcie przez siebie pełni władzy w kraju.

Pamiętnego 11 listopada 1918 roku wiadomością dnia było podpisanie zawieszenia broni kończącego I wojnę światową. W wewnętrznej polityce Polski głównym wydarzeniem było przekazanie przez Radę Regencyjną władzy nad wojskiem Józefowi Piłsudskiemu, który dzień wcześniej przybył do Warszawy po zwolnieniu z twierdzy w Magdeburgu oraz rozpoczęcie wycofywania wojsk niemieckich z obszaru Królestwa. Stopniowo Piłsudskiemu podporządkowywały się konkurencyjne ośrodki władzy: 14 listopada Rada Regencyjna i rząd Daszyńskiego, a 31 grudnia Polska Komisja Likwidacyjna. 16 listopada Józef Piłsudski powiadomił formalnie państwa ententy o powstaniu państwa polskiego na podstawach demokratycznych.

Jak więc widać, odzyskiwanie niepodległości było raczej procesem niż wydarzeniem dającym się umiejscowić pod jedną konkretną datą. Tym bardziej że na jesieni 1918 r. niepodległość odzyskały z zasadzie jedynie ziemie byłego zaboru rosyjskiego i większej części austriackiego. Uregulowanie przynależności państwowej terenów zaboru niemieckiego, a także kresów wschodnich nastąpiło dopiero w kolejnych trzech latach.

W okresie międzywojennym Święto Niepodległości zostało ustanowione dopiero w 1937 roku przez władze sanacyjne. Wybór tej daty miał podkreślić bezpośredni związek marszałka Józefa Piłsudskiego z odzyskaniem niepodległości przez Polskę i w ten sposób uzasadniać prawo jego ideowych spadkobierców do sprawowania władzy państwowej, czego z kolei nie uznawały ugrupowania opozycyjne wobec rządów sanacji, zwłaszcza Narodowa Demokracja. Zarówno w okresie okupacji hitlerowskiej, jak i PRL-u 11 listopada nie był obchodzony. Dopiero w 1989 r. ponownie rozpoczęto oficjalne świętowanie tej daty. Dopiero jednak obecnie przyjęcie tej, a nie innej daty ma charakter czysto symboliczny, niewynikający z potrzeb określonych ugrupowań politycznych.

Jedną z najbardziej niefortunnych legend pokutujących na temat kampanii wrześniowej 1939 roku jest mit o polskich kawalerzystach szarżujących z bronią białą na niemieckie pojazdy pancerne. Choć nie ma on oparcia w rzeczywistości, był rozpowszechniany przez propagandę nazistowską i w pewnym okresie propagandę PRL, a także wciąż wykorzystywany bywa w innych krajach jako stereotyp przedstawiający zacofanie II Rzeczypospolitej i głupotę Polaków.

Podstawą do stworzenia tej legendy była bitwa pod Krojantami (w pobliżu Chojnic) 1 września 1939 r. Kawalerzyści 18 Pułku Ułanów z Pomorskiej Brygady Kawalerii przeprowadzili wówczas szarżę na odpoczywający batalion niemieckiej piechoty. Po jego rozbiciu ułani natknęli się jednak na nadjeżdżające od strony Chojnic samochody pancerne nieprzyjaciela, które ogniem karabinów maszynowych zadały im duże straty (25 zabitych, w tym dowódca pułku i 50 rannych na 200 szarżujących). Następnego dnia na pole walki przybyli włoscy korespondenci wojenni, którzy zostali przekonani przez swych niemieckich przewodników, że Polacy celowo szarżowali na wozy pancerne. Dwa lata później Niemcy nakręcili film propagandowy ?Kampfgeschwader Lützow? (?Pułk Bombowców Lützow?). Zawiera on scenę przedstawiającą celowy atak "polskich ułanów" na kolumnę niemieckich samochodów pancernych. Po wojnie scena ta była kilkakrotnie wykorzystywana w zachodnioniemieckich i amerykańskich filmach, zarówno fabularnych, jak i dokumentalnych jako zdjęcia autentyczne.

Kolejna karta tego niesławnego mitu została niestety zapisana w Polsce. Wyreżyserowany w 1959 r. przez Andrzeja Wajdę film "Lotna" na podstawie opowiadania Wojciecha Żukrowskiego pod tym samym tytułem również zawiera (w odróżnieniu od pierwowzoru literackiego) rozbudowaną sekwencję celowej szarży polskich ułanów na niemieckie czołgi. Jej kulminacją jest żenujący fragment, w którym jeden z kawalerzystów rąbie bezskutecznie szablą w lufę czołgu. Wprawdzie film ten nie miał ambicji przedstawiania prawdy historycznej, lecz raczej przedstawiać pewną alegorię, jednak wzbudził głębokie kontrowersje i jednocześnie walnie przyczynił się do ugruntowania tego mitu wśród laików.

W rzeczywistości polska kawaleria, stanowiąca w 1939 roku około 10 procent całości Wojska Polskiego, uwzględniała w swych regulaminach, wyszkoleniu i wyposażeniu zmiany postępujące w technice i sztuce wojennej. Na ogół walczyć ona miała w szyku pieszym, zaś konie wykorzystywała do transportu. Szarże kawaleryjskie z bronią białą były dopuszczalne jedynie na nieprzygotowanego przeciwnika (np. napotkanego w czasie marszu). Z kolei do walki z bronią pancerną kawalerzyści posiadali bardzo udane działa przeciwpancerne Bofors kalibru 37 mm (produkowane na licencji w kraju) i karabiny przeciwpancerne wz.35, znane też niekiedy jako "Ur".

Ogółem w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku Polska kawaleria przeprowadziła łącznie 17 szarż, z których większość zakończyła się sukcesem. Celem żadnej z nich nie były hitlerowskie czołgi, ale i z nimi potrafiła sobie dobrze radzić dzięki odpowiedniej taktyce i wyposażeniu. Przykładowo 1 września 1939 r. pod Mokrą (na północ od Częstochowy) Wołyńska Brygada Kawalerii przez cały dzień powstrzymywała natarcie niemieckiej 4 Dywizji Pancernej, która straciła 1000 żołnierzy i ponad 100 pojazdów pancernych.

Ten jeden z najczęściej przekłamywanych fragmentów polskiej historii najnowszej - obok niesławnych "polskich obozów zagłady" - niestety nie potrafi się przebić przez barierę ignorancji lub złej woli. Wielu osobom łatwiej lub wygodniej jest powielać krzywdzący stereotyp niż zadać sobie trud poznania prawdy.