Po inwazji rosyjskiej armii na Ukrainę Żadan pozostał w swoim bombardowanym dzień w dzień Charkowie. Pisze teksty o wojnie dla zachodnich gazet, udziela wywiadów („Jeżeli widzi się martwe dzieci ostrzelane rakietami, to oczywiście nie wypada już rozmawiać o wielkiej humanistycznej tradycji rosyjskiej kultury"). Przede wszystkim zajmuje się pomocą humanitarną. On i jego przyjaciele pod ostrzałem dostarczają pomoc emerytom, transportują leki i żywność, organizują wsparcie psychologów dla stłoczonych w tunelach metra kobiet i dzieci.

Serhij Żadan
Fot. Mateusz Skwarczek / Agencja Wyborcza.pl

Dla Polaków Żadan jest twarzą ukraińskiej literatury od blisko dwóch dekad, gdy jego opowiadania i powieści zaczęło u nas publikować wydawnictwo Czarne. To lektura poruszająca w dobrym sensie – pstrokata, anegdotyczna, zderzająca różne style, ale wdzięczna. Żadan nie nudzi. Pisze o ludziach bujających się gdzieś między młodością a dorosłością (jak między życiem w ZSRR a rzeczywistością poradziecką), w tym wiecznym środkowoeuropejskim czekaniu nie wiadomo na co. Bohaterowie przeżywają swoje miłości, inicjacje, nadzieje, rozczarowania, powroty, a on relacjonuje to tak, jakby odpowiadał na pytanie kolegi z podwórka, co słychać. Czasem wesoło, czasem z melancholią, często na kacu.

Żadana jest jednak znacznie więcej, i nie chodzi wyłącznie o wiersze, eseje i punkowe zespoły. Od początku spełniał się w działaniu, sympatyzował zresztą z anarchistami i rastamanami. W 1992 roku współzakładał neofuturystyczną korporację poetycką Czerwona Fira (Czerwony Ogień). Inny z jej twórców, Rostysław Melnykiw, parę dekad później wspominał w serwisie Chytomo.com, że tamtego roku po powrocie z wakacji znalazł w skrzynce pocztowej od razu kilka listów od 18-letniego Żadana. W pierwszym z radością informował o tym, że ułożył już tomik „Podróż do Chin", w ostatnim – rozpaczał, że zgubił, prawdopodobnie „w czeluściach akademika na Ołeksijewce", zeszyt z wierszami. Tak czy siak rok później wyszedł „Różowy degenerat", debiutancki tomik wierszy Żadana.

Żadan się zmieniał. W Charkowie czasów pomarańczowej rewolucji (2004) sprawował funkcję komendanta namiotowego miasteczka. Minęła jeszcze dekada i podczas Euromajdanu anarchista Żadan bronił siedziby charkowskiej administracji lokalnej przed atakiem rosyjskich bojówek. Znalazł się wśród 97 ofiar samosądu – nie chciał paść na kolana przed „ludową władzą" przywiezioną z Rosji, bili go po głowie pałkami. Gdy policja wyciągnęła go z kotła, miał wstrząs mózgu, głowę do szycia, podejrzenie złamania nosa.

W 2017 roku podczas festiwalu literackiego w Mińsku białoruska milicja zabrała go nocą z hotelowego pokoju na dołek. Pretekstem były „związki z działalnością terrorystyczną" i rzekomy zakaz wjazdu do Białorusi (w rzeczywistości do Rosji). Zakaz i deportację udało się odkręcić na szczeblu dyplomatycznym, również dzięki białoruskim pisarzom.

Urodził się 23 sierpnia (obecnie Dzień Niepodległości Ukrainy obchodzi się dzień później) 1974 roku w Starobielsku – stolica regionu nazywała się wtedy Woroszyłowgrad, dziś Łuhańsk. Rodzina była ukraińskojęzyczna. W jednym z wywiadów wspominał, że z jego radzieckiej szkoły uczniowie wychodzili z prawem jazdy na samochód albo traktor. Coś go podkusiło, by wybrać traktor, i po dwóch latach przerażających przejażdżek z instruktorem, choć umiejętności nie nabył, otrzymał dokument (który zresztą po paru latach zgubił).

W latach 90. do Charkowa przyciągnęła Żadana akademia. Ukończył wydział literatury ukraińsko-niemieckiej, zrobił doktorat z poezji ukraińskiego futuryzmu (bohater jego rozprawy Mychajło Semenko został rozstrzelany w ramach Wielkiego Terroru w 1937 roku), po czym został na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Hryhorija Skoworody jako wykładowca.

W Charkowie debiutował jako poeta, tu w latach 1997-98 zaczął współpracować z muzykami. To zostało: na początku kwietnia zespół Żadan i Sobaky dał koncert dla dzieci z metra. Również w Charkowie Żadan został pisarzem – dokładnie w 2004 roku, tak o sobie pisze! – choć opowiadania, które złożyły się na pierwszą prozatorską książkę Żadana „Big Mac", powstały w Wiedniu.

„Sami tworzymy swoje okoliczności, sami piszemy swoją historię. Jest napisana przez nas, nawet jeśli nie chcemy jej ponownie czytać (…) Wojna czyni nas bezradnymi i bezbronnymi, trzeba mieć mocne serce, żeby wytrzymać, żeby pozostać sobą, w końcu – żeby się nie bać" – pisał Żadan w tekście dla „Książek. Magazynu do Czytania".

Odnosił się do „Internatu", swojej przełomowej książki o wojnie w Donbasie, której bohaterami uczynił zwykłych ludzi. Nikt nie wie, jak zachowa się w obliczu nieprzewidzianego. Dziś w Polsce możemy odnosić te słowa do naszej reakcji na wojnę i gwałtowną obecność milionów ludzi uciekających przed wojną, w tym tysięcy studentów z miasta Serhija Żadana. Wiemy tylko, że chcemy sprostać, chcemy być dobrzy, ale nie mamy jeszcze słów dla swoich uczuć. Tak samo nie mają ich Ukraińcy.

Pisząc „Internat", Żadan przez kilka lat jeździł na front w Donbasie, dowoził pomoc, spotykał się z żołnierzami, zbierał pieniądze na rzeczy potrzebne przedszkolom, szkołom, bibliotekom, szpitalom. W końcu w 2017 roku założył fundusz wsparcia rodzin tych, którzy zginęli. Pisał wtedy: „Charkówszczyzna i Donbas to Ukraina. Te regiony potrzebują dziś szczególnej uwagi i naszej wspólnej pracy na rzecz przyszłości". Podkreślał, że wsparcie oświaty, kultury i całej sfery humanitarnej zdecyduje o tym, jakie będzie społeczeństwo Donbasu za pięć-dziesięć lat. Czyli teraz.

Nazywają Żadana autorytetem moralnym, on się odżegnuje. Twierdzi, że zwyczajnie kocha ludzi i że nawet jeśli okazują się słabi czy niepewni, warto skupiać się na pozytywach, które są w każdym. Wydaje się tym samym idealistą, który w połowie lat 90. wkroczył na literacką scenę Ukrainy. Już wtedy śledził jego poczynania Jurij Andruchowycz, pisarz z przeciwnego, zachodniego krańca Ukrainy, dziś prawdziwy patriarcha literatury naszych sąsiadów.

Andruchowycz pisze: „Jego [Żadana] wyjątkowość polega na tym, że [osiągnąwszy błyskotliwe sukcesy w prozie] nie odwrócił się od poezji. Jego proza jest tak samo gęsta i plastyczna jak jego nieproza. Niezliczeni ludzie nie tylko w naszym kraju znają jego wiersze na pamięć, bo żyją z nimi na co dzień i na co noc, oświadczają się nimi, smucą i żartują".

Całe życie piszę jedną, niekończącą się książkę – twierdzi Żadan. Sam jest ciekaw, do jakiego finału ona zmierza.