Nie wstydźmy się małych mieszkań

W programie wieczoru:
- Panel dyskusyjny z udziałem wybitnych ekspertów z dziedziny designu i projektowania
- Ogłoszenie zwycięzców konkursu, wręczenie znaków jakości
- Występ artysty
- Bankiet 

Organizator: Agora
Partner: Amica
Partner merytoryczny: School of Form

NATALIA MAZUR: Aż chciałoby się wejść w to zdjęcie.

ANNA CYMER: To Mikołów, osiedle Nad Jamną. Trochę jak średniowieczne miasteczko, trochę jak poprzemysłowe osiedle. Leży blisko centrum, ale nieco na uboczu. Robi surrealistyczne wrażenie w otoczeniu raczej nieciekawym: domy jednorodzinne, garaże, magazyny. Pełne zakamarków, placyków, schodków, wyłomów w murkach, gdzie można usiąść na ławce, labiryntów z żywopłotów. Nad Jamną to zupełnie wyjątkowa realizacja architekta Stanisława Niemczyka, który potem projektował już głównie kościoły.

Osiedle Nad Jamną, Mikołów Fot. Anna Cymer

Na nieco starsze osiedla, modernistyczne, wolałabym patrzeć z góry. Pisze pani o blokach wijących się wśród zieleni na kształt węży lub trójliści. Jakby tworzono je nie dla ludzi.

Pierwsze duże poodwilżowe osiedla mieszkaniowe były zaprojektowanie w przyjaznej ludziom skali. Z czasem nacisk, który państwo kładło na budownictwo mieszkaniowe, sprawił, że przestało ono być architekturą. Stało się budownictwem produkowanym przemysłowo. Osiedla z wielkiej płyty mogą się wydawać efektowne tylko na makiecie, ale był to wynik nie wizjonerskiego myślenia wielką skalą, tylko rezultat nieustannych negocjacji między architektami a systemem polityczno--ekonomicznym. Państwo miało monopol, narzucało normy. Architekci niewiele mogli zrobić: różnicowali bryły, wysokości, fakturę elewacji.

Na początku lat 80. gigantyczną rozbudowę mieszkaniową zatrzymał kryzys. Wtedy też państwo mocno poluzowało regulacje, zaczęły powstawać autorskie pracownie i zróżnicowane projekty.

Czytaj także:

Piękne, bo polskie. Projekty i rzeczy, które układają się w polską historię ostatniego stulecia

Modernistyczne osiedla doczekały się licznych wielbicieli. Tymczasem postmodernizm z tymi stylizowanymi na zamki blokami chyba nadal nas śmieszy.

Trudno znaleźć drugie osiedle jak to w Mikołowie, ale w tym samym czasie powstało sporo innych stojących w rozkroku między modernizmem a postmodernizmem. Radogoszcz-Wschód w Łodzi to de facto jeszcze bloki jak z lat 70., ale jest tam plac otoczony budynkami z podcieniami, w których mieszczą się sklepy i punkty usługowe. Wprawdzie stał się dziś parkingiem, ale nie jest to wina architektów. W Murowanej Goślinie pod Poznaniem architekci też pamiętali, że człowiek lubi mieć swój ulubiony sklep, potrzebne są skwery, na których sąsiadka może poplotkować z sąsiadką.

Dziś na całym świecie żywa jest idea nowego urbanizmu, zgodnie z którą wraca się do tradycyjnego pojmowania przestrzeni miejskiej: z rynkiem, pierzejową zabudową i sklepami na parterach.

W Polsce reprezentantem tego nurtu jest Maciej Mycielski. Projektuje pod Katowicami osiedle Siewierz Jeziorna układem przypominające małe renesansowe miasteczko z placem targowym.

Zajrzyjmy do polskich mieszkań.

Między wielką płytą a współczesnością zbyt wiele się nie zmieniło. W latach 70. mieszkania były małe, bo trzeba było ich dużo zbudować. Teraz są małe, bo przeciętnego człowieka nie stać na duże mieszkanie. Różnice są drobne – np. współczesna łazienka jest większa od tej w PRL-owskim M2 z wielkiej płyty.

Sposób planowania i rozkład naszych dzisiejszych mieszkań są efektem procesów toczących się od ponad stu lat. To na początku XX w. nastąpiły największe zmiany sposobu myślenia o mieszkaniu. Rewolucja przemysłowa wywołała gigantyczny napływ ludzi do miast. W swoim XIX-wiecznym kształcie nie były one na to przygotowane. W eleganckich kamienicach mieszkań było mało, a zawilgocone, pozbawione bieżącej wody oficyny nie nadawały się do życia. Z drugiej strony burżuazja zaczęła trochę biednieć, nie zatrudniała już tyle służby, nianiek do dzieci, pokojówek i kucharek. Trzeba było wybudować nowe mieszkania, bardziej funkcjonalne, wygodniejsze.

W latach 20., w czasach najbardziej szczerego i awangardowego modernizmu, Helena i Szymon Syrkusowie z myślą o robotnikach zaprojektowali osiedle na Rakowcu. W środku mieściły się jedynie aneksy kuchenne i ubikacje, ale łazienki już nie, dlatego na osiedlu powstał dom społeczny, który był domem kultury z łazienką i pralnią. Czy przed wojną, czy po niej architektura mieszkaniowa była owocem mediacji między tym, co potrzebne, co chciałby architekt, a tym, co możliwe.

Później wiele tych mieszkań zostało połączonych. Piony w blokach już były, należało tylko przearanżować przestrzeń. Ale np. w blokach na warszawskim Kole prysznice zostały umieszczone w kuchniach 30-metrowych mieszkań i w niektórych z nich funkcjonuje to do dziś.

wywiad

Czytaj także:

Polski dom. Jaki jest? Ciągle wieszamy te firanki i malujemy ściany na kolor

Znane nam dziś małe kuchnie zaprojektowały kobiety.

Współczesną kuchnię wymyśliła Margarete Schütte-Lihotzky, która była Austriaczką, ale pracowała w Niemczech jako architektka. To był okres międzywojenny, mężczyźni nie mieli pojęcia, co się robi w kuchni, i nie byliby w stanie jej zaprojektować. Schütte-Lihotzky opracowała model kuchni frankfurckiej, który stał się inspiracją dla innych projektantek. Każdy drobiazg, każda szufladka i szafka miały swoje miejsce. Architektka przeprowadziła analizę ruchów, które wykonuje się w kuchni, i na tej podstawie rozlokowała stacje robocze: blaty, kuchenkę, śmietnik, zlew, deskę do prasowania.

W Polsce autorką modelowej modernistycznej kuchni dla osiedla WSM na Żoliborzu była Barbara Brukalska. To była wnęka z oknem połączona z pokojem dziennym.

Kuchnie projektowała też Halina Skibniewska. Dla osiedla Sady Żoliborskie zaprojektowała nie tylko rozkład pokoi, ale również meble, które – niestety – pozostały prototypami. Skibniewska doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że małe mieszkanie jest jedynym dostępnym dla człowieka w tamtych czasach. Wymyśliła je tak, by mogło być elastyczne i zmieniać się w czasie. Proponowała stawianie ścianek działowych, dzielenie przestrzeni regałami. Wielu ludzi na własną rękę wprowadzało w domach coś takiego. Dzielili jeden większy pokój na dwa mniejsze – pokój dzienny z sypialnią.

Sady Żoliborskie, 1967 r. Fot. PAP/Zbigniew Matuszewski

Moglibyśmy wrócić do tamtych rozwiązań, nadal przecież żyjemy w małych mieszkaniach.

W dzisiejszych mieszkaniach doskonałe zastosowanie miałyby meblościanki – ażurowe lekkie konstrukcje z mnóstwem miejsca do przechowywania. Nie mówię o ciężkich meblach na wysoki połysk, stawianych pod ścianą, ale pierwszych zestawach Kowalskich – z wyciąganym półkotapczanem, niezwykle praktycznym, pozwalającym funkcjonować rodzinie z dziećmi w niewielkim metrażu.

Mnie się podobają te małe kuchenne szufladki na mąkę, kaszę czy cukier montowane pod kuchennymi szafkami. Znajdziemy je zarówno w kuchni Schütte-Lihotzky, jak i u Skibniewskiej.

W tamtych czasach projektanci i architekci poświęcali dużo uwagi rozwiązaniom, które mogą uczynić życie wygodniejszym. To nie znaczy, że mieszkania były w pełni funkcjonalne. Moja kuchnia w kawalerce na Żoliborzu z lat 60. była doklejoną do pokoju, pozbawioną okna kiszką. Architekci wciąż jednak poszukiwali możliwości w ramach ograniczonych normatywów.

wywiad

Czytaj także:

Polak w kuchni. Gadżety nas uwodzą, ale z prostotą nie wygrają

Łazienka w mieszkaniu moich dziadków, też z lat 60., miała dla poprawy wentylacji niewielkie okno wychodzące na kuchnię. Dziś właściciele mieszkań w deweloperce, by uchronić się przed pleśnią, także wykuwają otwory między łazienką a sąsiednim pomieszczeniem.

Można się śmiać z okna między łazienką a kuchnią, ale przecież miało ono funkcjonalne powody. Dziś mieszkania projektuje się po to, by je sprzedać, nie myśli się o tym, jak się tam będzie ludziom mieszkało. Mieszkania są małe, najpopularniejsze mają 38-45 m kw., ale to temat tabu – jakby ludzie wstydzili się przyznawać, że wpakowali się na lata w kredyt, by spłacić coś tak niewielkiego. Obserwując rynek mieszkaniowy i rynek wyposażenia wnętrz, mam wrażenie, że te oferty zupełnie się rozmijają.

Najbardziej „ludzkie” z PRL-owskich mieszkań to…?

Przede wszystkim w tamtych czasach architekci myśleli o mieszkaniu nie tylko jako o przestrzeni ograniczonej ścianami. Wiele uwagi poświęcali urbanistyce. Osiedle Tysiąclecia w Katowicach – z charakterystycznymi wieżowcami „kukurydzami” – do dziś uchodzi za doskonałe miejsce do życia. Teren był niezwykle trudny dla projektantów ze względu na szkody górnicze: górki, dołki, podmokłe tereny. Zdecydowali, że bloki będą duże, ale – coś za coś – tak oddalone od siebie, by mieszkańcy widzieli z okien głównie zieleń. Mieszkania są skromne, przeciętnie mają po 40-60 m kw., ale bardzo dobrze nasłonecznione. Architekci Henryk Buszko i Aleksander Franta przywiązywali dużą wagę do balkonów, są nawet o 1 m kw. większe, niż zezwalał normatyw.

Już Le Corbusier mówił, że człowiekowi do życia potrzebne jest słońce, przestrzeń i zieleń. Jeśli jesteśmy skazani na małe mieszkania, to niech chociaż osiedle będzie dobrze zaprojektowane.

Zachwyciło mnie kiedyś mieszkanie w Warszawie przy Szwoleżerów, wcale nie ogromne, ale z tak sprytnym układem, że miało okna na cztery strony.

To projekt Haliny Skibniewskiej, tej od Sadów Żoliborskich. Wyjątkowa architektka. Projektowała nawet mieszkania dostosowane do potrzeb niepełnosprawnych.

Doceniam też mieszkania w budynkach socrealistycznych. Miały wiele mebli przewidzianych już na etapie projektu: szafy wnękowe i pawlacze w korytarzu, szafki w kuchennych wnękach. Mieszkałam w socrealistycznym budynku przy pl. Hellera – w łazience było okno, a kuchnia miała spiżarnię.

Warszawa, 1977 r. Osiedle Szwoleżerów, przykład architektury powojennego modernizmu. Budowane w latach 1972-74 według projektu architektki Haliny Skibniewskiej. W 1974 r. otrzymało tytuł Mistera Warszawy Fot. PAP/Jan Hausbrandt

Jakie będą mieszkania w przyszłości?

W tej sprawie sporo się dzieje. Po raz pierwszy od 30 lat pojawiła się refleksja, że państwo musi zacząć inwestować w mieszkania. W Warszawie trwa konkurs na nowoczesną metodę prefabrykacji.

W Poznaniu też powstaje osiedle z płyty.

Gdy pozbędziemy się urazów, znajdziemy w architekturze PRL-u sporo inspiracji. Może zaczną powstawać projekty bardziej dostępne ekonomicznie i funkcjonalne. Obawiam się, że nie będzie nas stać na to, by każdy żył w 70-metrowym mieszkaniu, ale powinno się zacząć poprawiać otoczenie.

Społeczeństwo się zmienia, znów chcemy mieć relacje z sąsiadami. I może wreszcie przestaniemy się grodzić.