Przy wszystkich oczywistych negatywach i obłudzie PRL dostrzegam te sfery, które dobrze służyły społeczeństwu

Patrząc z dzisiejszej perspektywy, pierwsze miesiące, a nawet pierwsze trzy lata nie zapowiadały jeszcze terroru, który miał nastąpić. Nawet entuzjazm był dość szeroki. Ludzie z dumą kibicowali odbudowie Warszawy. Życie wydawało się powracać do normalności. Otwierały się szkoły, teatry, kawiarnie, wśród ruin, ale nasze, polskie. W jednej z nich śpiewał uwielbiany jeszcze z czasów przedwojennej epoki Mieczysław Fogg. W tych pierwszych latach, gdy jeszcze legalnie kwitł prywatny handel i rzemiosło, sklepy były nieźle zaopatrzone.

Przypominam sobie, jak mama posyłała mnie do „rzeźnika", żeby kupić, bez jakiegokolwiek stania w kolejce, 10 dag kiełbasy cytrynowej, (kto to jeszcze taką pamięta?) z poleceniem, by prosić, żeby była chuda.

Nowa Polska, jak głosiły hasła, miała być sprawiedliwa, zapewnić wszystkim równość, wykształcenie i pracę. Miała też, a przynajmniej tak głoszono, wyeliminować dawne podziały i animozje etniczne, rasowe i wyznaniowe oraz surowo zakazywać dyskryminacji na tym tle. Nie dziw, więc, że niektórzy, zwłaszcza z inteligencji, nie kryli entuzjazmu dla postępowych haseł. I rzeczywiście nie było dyskryminacji, przynajmniej w aparacie bezpieki, gdzie oprócz kanalii etnicznie polskich trafił również pewien procent kanalii żydowskich, niemających związku ze swoją wspólnotą, wyzutych z wszelkich uczuć ludzkich, narodowych czy religijnych, służących tylko chorej i zbrodniczej ideologii. Nie było też dyskryminacji rasowej wobec ofiar reżymu. Wśród aresztowanych i więzionych znaleźli się tak Polacy, jak i Żydzi. Natomiast, jak ta tolerancja wyglądała na poziomie ulicy i jak władze pilnowały praworządności, świadczy, chociażby pogrom kielecki.

Po sfałszowanych wyborach i „3 razy tak" społeczeństwo zaczęło widzieć coraz ostrzej prawdziwe oblicze nowej władzy i do czego ona zmierzała. Jeśli ktoś łudził się mrzonką o demokracji, miał okazję przekonać się i nawet bać się własnych myśli. Terror UB odczuło całe społeczeństwo.

Mnie ominął czas najokrutniejszego stalinizmu. W styczniu 1949 r. po czterech latach starań pozwolono nam wyjechać do rodziny w Johannesburgu, która nas odnalazła i usiłowała ściągnąć do siebie. Dorastałem w komforcie (tylko dla białych) ówczesnej Unii, dziś Republiki Południowej Afryki. Kiedy w 1959 r. wróciłem, Polska Gomułki była już zupełnie inna. Nie było demokracji, nie było wolności, jak na Zachodzie, ale nie mógłbym powiedzieć, że ludzie czuli się jak w celi więziennej. W Polsce nawet w najgorszych czasach pozwalano na znacznie więcej swobód niż w jakimkolwiek innym kraju bloku komunistycznego. Wiele osób pytało mnie, po co wróciłem. Już samo to, że nie bano się pytać, świadczyło o złagodzeniu systemu. Niektórzy nawet wręcz pochwalali moją decyzję powrotu.

Przez kolejne dwadzieścia dwa lata, aż do wylotu do Ameryki, z którego już nie wróciłem, swoje życie uważałem za normalne. Skończyłem studia, pracowałem zawodowo. Nikt nie zmuszał mnie do zapisywania się do partii. Jako bezpartyjny, czułem się nawet bardziej swobodny. Partyjnych zmuszano do udziału w różnych akcjach oklaskiwania „przewodniej siły narodu" albo potępiania „warchołów". Ja nie musiałem. Co prawda, póki byłem inżynierem w fabryce, jako bezpartyjny nie mogłem awansować, choć w rzeczywistości pełniłem obowiązki kierownika sekcji, tyle, że bez formalnego tytułu. W instytucie naukowym, do którego przeszedłem, nie bawiono się w takie fanaberie i ja, bezpartyjny kierownik pracowni miałem pod sobą partyjnych techników. Bywałem w teatrze, w kinie, posyłałem dzieci na lekcje tańca, gimnastyki i na religię. W lecie wyjeżdżałem na spływy kajakowe, gdzie przy ognisku bez obawy śpiewało się ostre teksty, których żaden cenzor z ul. Mysiej nie przepuściłby.

Ale zżymałem się na hipokryzję polegającą na fałszowaniu historii i oficjalnych enuncjacjach o tym, jak to ludzie popierają politykę partii mającej patent na patriotyzm i mądrość. Wyśmiewałem absurdy, jakie władza ludowa nam fundowała w codziennym życiu. Dyskutowałem z zaufanymi osobami, wykazywałem minusy w rozwoju gospodarczym. Znajoma, bezpartyjna i praktykująca katoliczka, wykładowczyni na AWF, spierała się ze mną, że ona niczego złego na ten ustrój powiedzieć nie da, ponieważ pamięta biedę w swojej rodzinie sprzed wojny i widzi ogromną różnicę na plus. Żadne moje argumenty, porównujące powojenny rozwój gospodarczy w Polsce i w tym samym czasie w krajach zachodnich do niej nie trafiały. O Katyniu, gdzie zginął mój ojciec, mogłem rozmawiać tylko z osobami zaufanymi, ale w zaciszu własnego mieszkania nikt się nie bał.

Nie byłem żadnym bohaterem, nie działałem w ruchach opozycyjnych, ale nie byłem ślepy ani głuchy na to, co działo się wokół mnie. Wstydziłem się za hańbę 1968 r., jakkolwiek mnie nie dotknęła, wzburzony byłem masakrą robotników na Wybrzeżu w 1970 r., a dziesięć lat później entuzjazmowałem się ruchem "Solidarności" i jak wszyscy wokół mnie, byłem jego członkiem. Podczas stanu wojennego byłem już ponownie poza Polską.

Dziś zastanawiam się, czy w PRL absolutnie wszystko było jednoznacznie złe. Czy złem było zlikwidowanie analfabetyzmu? Czy należy potępić bezpłatny dostęp do nauki, łącznie z wyższymi uczelniami? Czy hasło „tysiąc szkół na tysiąclecie" i jego realizacja były czymś godnym potępienia, czy pochwały? Czy, przy wszystkich absurdach, fałszach i brakach, wczasy pracownicze nie były zdobyczą społeczną? Czy kobiety nie miały pełnej kontroli nad swoimi macicami? Czy w tym czasie nie powstały liczne wspaniałe dzieła sztuki i nauki oraz niektóre większe inwestycje, które do dziś funkcjonują? A co z elektryfikacją wsi? Czy, wreszcie, mam gardzić własnym dyplomem wyższej uczelni i stopniem doktorskim tylko dlatego, że zdobyłem je w PRL? Cóż one miały wspólnego z jakąkolwiek ideologią?

To nie była Polska moich marzeń. Była zakłamana, niedemokratyczna, była krajem, w którym więziono oponentów, głoszono, że kto nie popiera polityki partii, ten jest „antypolski" i w którym nie każdy dostawał paszport na choćby krótki wyjazd na Zachód. To był kraj, w którym straszono społeczeństwo „rewanżystami" z NRF, jak wówczas określano Republikę Federalną Niemiec. Ponadto Polska była krajem ciągłych braków w praktycznie wszystko, w którym pod sklepami kolejki musiały się formować we wczesnych godzinach porannych, żeby cokolwiek dostać. Ale przy wszystkich jego oczywistych negatywach i obłudzie staram się patrzyć obiektywnie i dostrzegam te sfery, które jednak społeczeństwu dobrze służyły.

Dziś wspominając dzień wyzwolenia Warszawy spod okupacji niemieckiej i także czas zniewolenia Polski poprzez ustrój komunistyczny, muszę dodać, że z niepokojem obserwuję postępujący nawrót do hipokryzji, do łudząco podobnej retoryki, do straszenia rzekomo wrogimi nam Niemcami i do wskazywania kto jest patriotą, a kto zdrajcą, obcą agenturą, a przynajmniej nierozgarniętym. I przypominają mi się niektóre klimaty PRL. Zwłaszcza te jednoznacznie złe.

Witold Liliental działacz polonijny. Urodził się w Warszawie kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej w rodzinie spolszczonej o korzeniach żydowskich. Ojciec, oficer rezerwy, został zamordowany w Katyniu. Matka przez czas okupacji, wyposażona w tzw. lewe papiery, działała w tajnym nauczaniu. Za całokształt działalności społecznej odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej (2000), medalem „Pro Memoria" (2007), Odznaką „Zasłużony dla Kultury Polskiej" (2012) oraz Medalem Honorowym im. T. Sendzimira za osiągnięcia zawodowe (2015). Autor książki: „Polska jest dla wszystkich, dla mnie też", wyd. „Austeria, Kraków, 2013 r.