Immunitet sędziego nie jest licencją na bezkarność, ale gwarancją niezależności sądu

Zgodnie z art. 181 Konstytucji RP immunitet sędziowski oznacza zakaz pociągania do odpowiedzialności karnej oraz zakaz pozbawienia wolności sędziego, w szczególności zatrzymania lub aresztowania, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie. Drugą częścią immunitetu jest gwarancja nietykalności osobistej.

Zatrzymanie albo tymczasowe aresztowanie sędziego może nastąpić dopiero po uchyleniu immunitetu przez sąd określony w ustawie. Wyjątek stanowi zatrzymanie w razie ujęcia na gorącym uczynku , jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Postępowanie o zezwolenie na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej, reguluje art. 80. Przepis § 1 art. 80 powtarzając za Konstytucją RP, że sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Przesłanką do uchylenia immunitetu jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Zanim TSUE wyda wyrok

Sądem właściwym zgodnie z ustawą o Prawo o ustroju sądów powszechnych jest Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego. W związku z tym, rozważania o znaczeniu immunitetu sędziowskiego należy zacząć od tego, że na mocy postanowienia Trybunału Sprawiedliwości z 8 kwietnia 2020 r. Izba Dyscyplinarna została zawieszona do ogłoszenia ostatecznego wyroku TSUE. Postanowienie to wiąże wszystkie organy krajowe w zakresie ich kompetencji, w tym prokuraturę. Należy je interpretować jako zawieszenie całości kompetencji orzeczniczej Izby względem sędziów.

Ponadto, SN prawomocnym orzeczeniem z 5 grudnia 2019 r. stwierdził, że z powodu wad w procesie ustanowienia i obsadzenia Izby Dyscyplinarnej nie ona jest sądem ani w rozumieniu prawa Unii, ani prawa polskiego. Potwierdza to także uchwała połączonych izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r. wykonującej wyrok TSUE z 19 listopada 2019 r. Z tych powodów Izba Dyscyplinarna SN nie może podejmować żadnych działań orzeczniczych wobec sędziów – nie jest uprawniona do rozpoznania wniosku o wyrażenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej ani sędzi Beaty Morawiec ani sędziego Igora Tulei ani żadnego innego sędziego.

Immunitet sędziowski dotyczy wszystkich postępowań karnosądowych, sędziowie nie mają immunitetu w zakresie odpowiedzialności cywilnoprawnej. Za wykroczenia ponoszą wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną, z tym zastrzeżeniem, że w zakresie wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji możliwe jest wyrażenie przez sędziego zgody na pociągnięcie go do odpowiedzialności określonej w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia – czyli na przykład przyjęcie mandatu za przekroczenie prędkości.

Immunitet obejmuje wszystkie czyny popełnione przez sędziego, zarówno w związku z pełnionym urzędem, jak i bez związku, np. w życiu prywatnym. Dotyczy także sędziów w stanie spoczynku, ustaje dopiero z chwilą złożenia sędziego z urzędu, pozbawienia prawa do spoczynku lub zrzeczenia się urzędu.

Skąd się wziął immunitet

Immunitet sędziowski nie jest instytucją nową, ma swe źródła w XVIII w. Wprowadzono go do Konstytucji marcowej i do Konstytucji. Mimo to, wciąż budzi wiele kontrowersji i sporów co do właściwego rozumienia jego znaczenia. Budzi także wiele emocji w społeczeństwie i niejednokrotnie jest przedstawiany jako nieuzasadniony przywilej określonej grupy osób. Rozumieniu znaczenia immunitetu sędziowskiego z pewnością nie pomogła także trwająca od kilku lat brutalna i negatywna kampania wymierzona w sędziów przedstawiająca ich jako przedstawicieli nadzwyczajnej kasty stojącej ponad prawem.

Tymczasem immunitet sędziego nie jest licencją na bezkarność, ale zagwarantowaniem obywatelom prawa do niezależności sądu, w którym orzekają niezawiśli i bezstronni sędziowie. Zabezpiecza odrębność wymiaru sprawiedliwości wobec innych władz, chroniąc sędziów przed prowokacją i retorsją, a także przed naciskami i tym co współcześnie stanowi największe zagrożenie – przed wpływem polityków zainteresowanych obsadą wymiaru sprawiedliwości. Tym samym chroni także stabilizację orzecznictwa eliminując wywieranie na nie wpływu przez czynniki zewnętrzne.

Immunitet ma także chronić integralność sędziów, narażonych na ewentualny odwet osób, którym wymierzono sprawiedliwość nie po ich myśli. Bez immunitetu sędziowskiego każdy niezadowolony z wyroku skazującego będzie mógł wnieść sprawę przeciwko sędziemu o zniesławienie. Immunitet powstrzymuje także strony przed składaniem wniosków o pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej. Zdarza się przecież taka „taktyka” procesowa, że strona niezadowolona z sędziego, obawiająca się niekorzystnego rozstrzygnięcia, składa doniesienie do prokuratury albo prywatny akt oskarżenia, licząc na to, że sędziego uda się odsunąć od sprawy.

Przymiarki władzy

Przed ostatnimi wyborami parlamentarnymi PiS zapowiadał, że zamierza w ogóle znieść immunitet wobec sędziów i prokuratorów – decyzję o wszczęciu postępowania karnego podejmowałby każdorazowo Prokurator Generalny. O tymczasowym aresztowaniu decydowałby zaś Sąd Najwyższy. Mówiąc o potrzebie zniesienia immunitetu częstym argumentem jest szeroko pojęta „bezkarność” sędziów. Chętnie przywoływanym przykładem owej bezkarności jest ulubiony choć przecież jednostkowy przykład, którym posługuje się Zbigniew Ziobro, kradzieży przez sędziego elementów wiertarki.

Nie brakuje także powoływania się na praktyki innych państw, które nie przewidują instytucji immunitetu sędziowskiego.Faktycznie, w niektórych krajach europejskich (Francja, Niemcy) oraz państwach systemu prawnego common law (USA, Wielka Brytania), zgodnie z ukształtowaną w nich tradycją sędziom nie przysługuje immunitet. Są to kraje, w których autorytet sędziów jest tak duży, że możliwość narażenia ich na bezpodstawne zatrzymanie lub pociągnięcie do odpowiedzialności karnej w ogóle nie wchodzi w grę. Ponadto, o czym zapomina się w debacie publicznej, immunitet zastępowany jest tam najczęściej wyłączną jurysdykcją sądów dyscyplinarnych w razie popełnienia przez sędziego przestępstwa. Są to państwa o dojrzałej demokracji, wysokiej kulturze prawnej i politycznej, co minimalizuje polityczne ryzyko nadużywania możliwości usunięcia sędziego z uwagi na treść wydawanych wyroków. W Polsce nie ma warunków do takiego ukształtowania immunitetu sędziowskiego i długo ich nie będzie, na co wskazuje codzienna praktyka polityczna i niezrozumienie istoty podziału władz oraz izolacji władzy sądowniczej.

W sytuacji, gdy sędzia złamie prawo lub postąpi nieetycznie, prędzej czy później stanie przed sądem dyscyplinarnym. Immunitet sędziowski służy przecież wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości a nie ochronie przed prawem.

Zrezygnowanie z immunitetu sędziów przy politycznym podporządkowaniu prokuratury osłabi gwarancje niezależności sędziów, bo to politycy będą decydować, którego sędziego odsunąć od orzekania pod pozorem zarzutów karnych. Nieprzypadkowo przecież Izba Dyscyplinarna zajmie się wkrótce uchyleniem immunitetu akurat sędziemu Igorowi Tulei i sędzi Beaty Morawiec. Są to sędziowie prezentujący niezłomną postawę niezawisłego sędziego upominający się o niezależność sądów i poszanowanie konstytucyjnych wartości państwa prawa.

Historia polskiego sądownictwa zatoczyła dziś koło. Doświadczenie uczy, że niezawisłość sędziowska nie jest raz na zawsze dana społeczeństwu. Trzeba jej nieustannie bronić. Dlatego nie mam wątpliwości, że immunitet sędziowski jest potrzebny dla prawidłowego funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości. Immunitet nie służy wyłączeniu odpowiedzialności karnej sędziego i ochronie jego osoby, lecz zagwarantowaniu obywatelom prawa do rzetelnego, sprawnego, sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia spraw przez niezawisły sąd.

Sylwia Gregorczyk--Abram – adwokatka, współtwórczyni inicjatywy "Wolne Sądy", działaczka społeczna

Czekamy na Wasze listy, komentarze, opinie: listy@wyborcza.pl