Książki dla pierwszoroczniaków

poleca prof. Leszek Kolankiewicz, Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego

Skoro tzw. wspólna książka dotyczy wszelkiego rodzaju studiów, to poleciłbym coś, co sam czytam z pożytkiem dla siebie. Pierwsza pozycja to "Łaskawe" Jonathana Littella - dobra, gruba i po mistrzowsku skomponowana powieść. W czasach internetu dla każdego pożyteczne będzie już samo zapoznanie się z długą książką. "Łaskawe" poruszają problem zła i każdemu dają do myślenia. Nie można się z nimi rozstać bez autorefleksji. Autor, dzięki zastosowaniu odpowiednich technik narracyjnych, zastawia na czytelnika pułapkę. Bohaterem jest wykształcony człowiek, którym mógłby być każdy z nas i któremu przydarza się coś, co mogłoby się przydarzyć każdemu.

Przypomina to trochę historię Edypa, który został ojcobójcą bez świadomości popełnienia tego czynu. Littell nie na darmo odwołuje się do mitologii w tytule, ponieważ jego powieść ma rangę wielkich mitów. Nad człowiekiem ciąży fatum, z powodu którego może on zawinić nieświadomie. Dzięki tej książce uzyskujemy wgląd we własne wnętrze. Zdajemy sobie sprawę, że zło tkwi w nas, a nie w sąsiadach, ludziach zza rzeki czy innych nam obcych. Cień jest w nas i łatwo jest się ześliznąć na jego ścieżkę. Uważam, że "Łaskawe" muszą poruszyć każdego i dlatego są idealną lekturą dla przyszłych studentów każdego kierunku studiów. Nie powinny być także zbyt trudne dla absolwentów liceów, a jeśli nawet okażą się niełatwe, to na pewno będą stanowiły wciągające zaproszenie do wysiłku, bo to literatura piękna, a nie rozprawa filozoficzna. A studia to przecież właśnie taki wysiłek.

Drugą pozycją, którą poleciłbym młodym ludziom idącym na studia, jest "Zdrajca w naszym typie" Johna Le Carré. Powieść sensacyjna, która w zupełnie inny sposób wciąga w akcję niż "Łaskawe", ale czyni to równie skutecznie, a końcówka, której nie mogę zdradzić, wstrząśnie każdym odbiorcą. Pod przykrywką mniej ambitnego gatunku Le Carré dotyka bardzo ważnego problemu naszych czasów. Odsłania kulisy korupcji elit, ukazuje demoralizację, wewnętrzne znieprawienie oraz nieumiejętność ograniczania się polityków. Problemy te dotyczą jednak nie tylko zdeprawowanych jednostek, lecz także całego społeczeństwa. Każdy z nas musi się wobec tego ustosunkować, odnieść się jakoś do otaczającego nas zła, zająć stanowisko. To nie tyle powinno interesować każdego, ile każdego naprawdę dotyczy. Autor tej powieści również zastawia pułapkę na czytelnika i dowodzi, że wbrew pozorom nawet z powieści sensacyjnej możemy wynieść coś istotnego dla siebie.

(not. Bartosz Wróblewski)

poleca Przemysław Czapliński, profesor literatury współczesnej na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu

Dynamit powieści nie miał zniszczyć więzi, lecz zmienić ich charakter. Aktualność "Trans-Atlantyku" nie polega więc na tym, że każdy, kto chce uwolnić się od polskości, musi przejść niczym atak febry fazę nostalgii, przed którą będzie się bronił ironią. Mam wrażenie, że wyczerpaliśmy już ten typ interpretacji, który nakazywał wyciągać z "Trans-Atlantyku" ironię jako broń przed presją wszelkiego uspołecznienia.

Dziś mamy problem mocno odmienny: trzeba bronić się przed opresyjną - często mizoginiczną, homofobiczną, ksenofobiczną - wersją polskości, ale i przed równie opresyjną nowoczesnością, która mówi: "Spróbuj nie być nowoczesny!". To znaczy: "Spróbuj nie być tolerancyjny, wyedukowany, samodzielny". Synczyzna jest dziś silniejsza niż kiedyś, co nie znaczy, że ojczyzna sił już nie ma. Mówiąc inaczej: jednostkowość jest dziś w dużo większym stopniu obowiązkowa, a wspólnotowość - wątpliwa. Osobność została obarczona nadmiernym uprawomocnieniem, a wszelkie wspólnoty uległy delegitymizacji. Dlatego najtrudniejszą i najbardziej kłopotliwą wartością w dzisiejszym świecie jest więź pozaśrodowiskowa. Więź w obliczu wielości - postaw, światopoglądów, interesów, umiejscowień społecznych.

poleca dr Piotr Millati, historyk literatury, Wydział Filologiczny Uniwersytetu Gdańskiego

Najczęściej jesteśmy sfrustrowani tym, że nie posiadamy celu, że nie mamy wyraźnej wizji, co ze swoim życiem należałoby zrobić. Od Baumana dowiemy się, że nie jesteśmy jedyni, dowiemy się, dlaczego tak się dzieje. Ta książka pozwoli w ogóle zrozumieć, w jakiej sytuacji się znajdujemy.

Jednym z najbardziej samobójczych przekonań współczesnego świata jest myślenie, że świata, w którym żyjemy, nie można już zmienić. Zapominamy, że został on przecież stworzony przez człowieka i w mocy człowieka jest go naprawiać, gdy zaczyna szwankować. Nie jesteśmy bezsilni ani wobec rozszerzającej się wulgaryzacji kultury, ani wobec twardego dyktatu praw wolnego rynku.

Odwrócenie się współczesnego człowieka od wysokiej kultury, upowszechnienie się postawy konsumenckiej i związanego z nią egoizmu, wszechwładza korporacji nie są zjawiskami, na które jesteśmy nieodwołalnie skazani.

poleca Jacek Bomba, profesor psychiatrii związany z Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Część może najważniejsza tej książki jest o traumie spowodowanej przez człowieka, możliwościach stawienia jej czoła i przetrwaniu. Ta powstała w oparciu o wyniki badań 100 byłych więźniów obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Część druga to refleksje nad okolicznościami traumy takiej jak ta obozowa, obejmujące wszelkie następstwa przemocy i pogwałcenia godności ludzkiej. Trzecia część złożona jest z rozważań nad relacją między lekarzem a pacjentem oraz nad kluczowym problemem medycyny - równowagą między biologią a humanistyką.

Od Kępińskiego możemy się uczyć tego, aby nie stygmatyzować. On sam poniekąd był w tym przewrotny, bo nigdy nie zrezygnował z nazw, etykietek. Próbował zmienić podejście do schizofrenii od środka. Kwestionował granicę pomiędzy zdrowiem psychicznym a chorobą psychiczną, czego zresztą nikt dziś nie chce - łącznie z Narodowym Funduszem Zdrowia. W eseju o Hessie pisze o tym, co dzieje się z człowiekiem, który nie słucha głosu wewnętrznego, szczególnie we fragmencie, w którym analizuje psychotyczną reakcję Hessa na uwięzienie po pierwszej wojnie światowej. To zresztą bardzo piękny fragment, w sam raz na seminarium.

poleca Klaus Bachmann, profesor politologii Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej

Moją kandydatką na "wspólną książkę" jest napisana przez Sylvię Nasar biografia Johna Forbesa Nasha, amerykańskiego laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, twórcy pojęcia równowagi w teorii gier (która weszła do historii nauki jako "równowaga Nasha"). John Nash był schizofrenikiem, który jednocześnie cierpiał na paranoję. Żył wśród urojeń. Widział ludzi, których nie było, słyszał tajemnicze głosy, które go ostrzegały i nakazywały dziwnie się zachowywać. Ale te urojenia nie były totalnie oderwane od rzeczywistości - w latach 50., kiedy zimna wojna weszła w swoją najostrzejszą fazę, przekonanie, że Sowieci masowo infiltrują Stany Zjednoczone, że komunistyczna piąta kolumna jest o krok od przejęcia władzy, dzielili politycy, publicyści, a za nimi obywatele. Jeden z wiceministrów obrony USA - też paranoik - wyskoczył z okna szpitala, krzycząc: "Wszędzie widzę Rosjan!", a osławiona komisja senatora McCarthy'ego badała "antyamerykańskie spiski" w środowisku mediów, w kulturze i w sztuce.

To następne przesłanie biografii Nasha - jak cienka jest granica, która dzieli tych, którzy mają się za zdrowych, od tych, których oni uważają za chorych. Jest to zresztą granica bardzo płynna - zachowanie, które w danym momencie jest uważane za chore, w innym czasie, innym otoczeniu albo w innych okolicznościach może uchodzić za przykład zdrowego rozsądku.

poleca dr Michał Cichoracki, socjolog, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Ta książka łączy w sobie cechy pozornie sprzeczne. Momentami przypomina rozprawę naukową z prawdziwego zdarzenia, za chwilę jest to już literatura faktu, a nawet język dobrej powieści sensacyjnej czy kryminału. Autor inaczej pisze o kulturze greckiej, a inaczej o intrygach dworskich, które w czasach Aleksandra były na porządku dziennym. Sama śmierć Aleksandra była dość tajemnicza. Green zastanawia się, czy nie było to morderstwo.

Aleksander sam tworzył olbrzymie wielokulturowe państwo. Sam - dzięki naukom Artystotelesa - był świetnie przygotowany do takiego życia. Inni wodzowie, podbijając obce kraje, zaprowadzali w nich własny porządek. Aleksander rozumiał, co to jest odrębność kulturowa. Szanował miejscowe zwyczaje i wierzenia. Rozumiał, że różnorodność jest wartością. Nie burzył świątyń.

poleca prof. Jan Woleński, Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Nie chodzi mi o to, żeby ateizować studentów, bo w ogóle rzadko kiedy czytanie książek prowadzi do ateizacji. Dziesięć lat temu żyło 800 mln ludzi, którzy nie byli związani z żadną religią. Olbrzymia populacja. Po islamie i katolicyzmie to trzecia grupa, która - jak sądzę - będzie się powiększać. Na świecie ten temat jako element ruchu intelektualnego jest traktowany poważnie. Ukazuje się ogromna liczba książek nie tylko na temat ateizmu, ale i jego krytyki.

Chyba tylko w Polsce ateistę uważa się za kogoś niemoralnego, kto chce zburzyć porządek świata. Książka, którą polecam, obala ten mit. Wielu wybitnych ludzi deklarowało się jako ateiści. Sartre, Derrida, Russell, Camus - przecież to nie byli durnie. 60 proc. przyrodników deklaruje się jako osoby niewierzące. Tego nie można lekceważyć.

poleca prof. Grażyna Gierszewska, Wydział Zarządzania Politechniki Warszawskiej

Jednym zdaniem - to książka kultowa "pewnego pokolenia", czyli baby boomu. A jeśli kultowa, to już dla młodych ludzi jest jakiś argument. Może ona nauczyć dystansu do pewnych spraw. Jest sarkastyczna, napisana z ogromnym, ale charakterystycznym dla Hellera poczuciem humoru. Późniejsze książki tego pisarza, np. "Bóg", nie są napisane w tej samej konwencji - żartu, kpiny, podważania autorytetów (katolicy mogą czuć się oburzeni). Zgrywa z uznanych wartości - patriotyzmu, bohaterstwa - jest tu bardzo wyważona, ale daje wiele do myślenia. Młode pokolenie może nauczyć się od Amerykanów patrzenia krytycznego na wiele spraw. Przecież to także przykład indolencji kierowniczej, wyuczonej nieudolności - ciągle aktualnej i żywej np. w biurokracji, z którą mamy do czynienia na co dzień i którą niesłusznie kojarzymy tylko z urzędami i urzędasami. Cudowna lektura. Co do przekazu, to nie wiem, co kto zrozumie, gdyż można tu czytać między wierszami i rozumieć pewne wątki dosłownie. Dlatego to książka dla każdego myślącego, inteligentnego młodego człowieka, a taki powinien być student i tego oczekują od niego wykładowcy.

(not. Bartosz Wróblewski)

poleca prof. Hanna Gosk, Instytut Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego

Tradycję czytania wspólnej książki na początek roku - w nieco zmodyfikowanej formie - wprowadziłam również (od zeszłego roku akademickiego) na Wydziale Polonistyki UW. Moja Pracownia Antropologicznych Problemów Literatury zaproponowała dyskusję nad kilkoma najważniejszymi, według dyskutantów, utworami literatury pięknej, które ukazały się w Polsce w 2011. Rzecz cieszyła się sporym zainteresowaniem studentów. Podobne dyskusje będą kontynuowane. Za parę tygodni porozmawiamy o najciekawszych naukowych publikacjach humanistycznych kończącego się roku 2012.

Młodym ludziom rozpoczynającym edukację na wyższych uczelniach poleciłabym książkę "Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą" Jana Sowy (Universitas, 2012). Co prawda czytana w całości, niehumanistom może się okazać nieco trudna, ale wierzę w inteligencję młodych ludzi i ich chęć otwierania się na nowe perspektywy interpretacyjne pozwalające lepiej zrozumieć rzeczywistość, więc nie widzę przeszkód, by zalecić ją do lektury studentom pierwszego roku.

Mimo nieco hermetycznego języka wywodu autor dotyka fundamentalnych aspektów polskiej tożsamości, polskiego myślenia o naszej pozycji w świecie w przeszłości i dzisiaj. Proponuje prze-pisanie i prze-czytanie w nowy sposób tego, co każdemu wykształconemu Polakowi wydaje się oczywiste, a co obejrzane z perspektywy nowszych metodologii humanistycznych ukazuje swoją nieoczywistość.

Czytelnicy dostają do przemyślenia kilka tez, które mówią o tym, dlaczego przegraliśmy w XVIII w. w konkurencji z krajami Europy Zachodniej swoją szansę na partycypowanie w rozwijającej się europejskiej nowoczesności. Dowiadują się, że można spojrzeć na szlachecką wolność jako rewers kolonizowania reszty społeczeństwa. Na sarmatyzm jako na szczególną formę zmitologizowanych uroszczeń przesłaniających rzeczywiste uzależnienie i zacofanie (a wiadomo, że i dzisiaj sarmatyzm bywa opiewany jako esencja dumnej prawdziwej polskości).

Sowa opowiada o rozmaitych "świętościach" polskiej zmitologizowanej historii narodowej tak, że tracą swój uprzywilejowany status (vide: fragmenty poświęcone polskiej ekspansji na Wschód i polskiej obecności na Kresach), co musi skłaniać do dyskusji. O tym, jak trudno nam rozstać się ze schematami pojęciowymi i wyjaśniającymi dominującymi w polskiej tradycji intelektualnej, przekonywał już Witold Gombrowicz. Autor "Fantomowego ciała króla..." mieści się w tej właśnie (gombrowiczowskiej) tradycji. Pokazuje schematyczność schematów interpretacyjnych, podważa fundamenty dobrego samopoczucia obrońców "przedmurza chrześcijaństwa", mieszkańców Polski - "Chrystusa narodów", ofiar "zdradzieckiego Zachodu i barbarzyńskiego Wschodu".

Sowa formułuje tezy, z którymi można polemizować, ale które z całą pewnością skłaniają do refleksji nad zagadnieniem, jak spożytkować naszą peryferyjność, nasze szczególne doświadczenie nowoczesności przeżywanej w warunkach uzależnienia od obcych imperiów; co zrobić z naszą innością bez oglądania się na Zachód i separowania się od Wschodu. Dyskusja, do której zachęca ta książka, to dyskusja o nas dzisiaj - o ludziach, którzy zostali ukształtowali w określonych warunkach cywilizacyjno-kulturowych i ponoszą konsekwencje decyzji politycznych (mądrości i głupoty) swoich przodków.

(not. Bartosz Wróblewski)

poleca prof. Łukasz Turski, Centrum Fizyki Teoretycznej PAN

Ojciec amerykańskiej demokracji Thomas Jefferson mówił, że człowiek rozwija naukę z ciekawości - tylko ona pcha go do badań. Ale ta ciekawość nie budzi się sama z siebie, pochodzi stąd, że uczony, nawet sobie niekoniecznie zdając z tego sprawę, zanurzony jest w całej swojej kulturze. Jego codzienne i zawodowe życie są powiązane tysiącem krzyżujących się nitek oddziaływań.

Jakbyśmy się cofnęli 800 lat wstecz, to spotkalibyśmy mnichów, którzy pracowicie przepisywali w klasztorze bardzo poważne teksty. I pewnego razu jeden z nich pomyślał, że może lepiej będzie dla klarowności wywodu i ku radości tych kilku innych mnichów, którzy to przeczytają, żeby pierwszą literę u góry strony wyróżnić pięknym czerwonym kolorem. Ale nie miał barwnego tuszu, więc zaczął studiować chemię, która oczywiście wtedy nie nazywała się jeszcze chemią. Jak mu się udało stworzyć czerwony tusz, to się okazało, że można nim także ufarbować zgrzebny lniany materiał. Nie trzeba było czekać, aż czerwone sukna dojadą na wielbłądach czy dopłyną okrętami z Dalekiego Wschodu. Znowu cała rewolucja wzięła się stąd, że komuś zachciało się pokolorować jedną literkę.

poleca  prof. Tomasz Polak, Pracownia Pytań Granicznych Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu

chcemy tu chyba zaproponować lekturę dla studentów, a nie do cyklu "Poczytaj mi, mamo"? Mój znajomy bibliotekarz rozróżnia "książki" i "książczyny" - to jest z pewnością książka. Rzeczywiście trzeba ją postudiować, nie jest to taka rzecz, którą czyta się od deski do deski na zasadzie "o, przeczytam sobie coś ciekawego". Ale warto ten wysiłek podjąć.

Ta książka, która wykracza poza kanony. Jest napisana przez kogoś, kto sam przeszedł przez wiele dyscyplin. White studiował fizykę, jest doktorem fizyki teoretycznej, potem przeniósł się do socjologii. W "Tożsamości i kontroli" przekracza socjologię w kierunku fizyki, matematyki, ale też biologii i wielu innych dziedzin. Moja żona stwierdziła, że tylko odniesień do chemii w tej książce nie znalazła - ale możliwe, że inni czytelnicy znajdą i to.

White zachował umiejętność poruszania się między dziedzinami, a przede wszystkim zrozumienia, że jesteśmy w jednej rzeczywistości, która zbyt łatwo ginie w opisach poszczególnych. Nauki szczegółowe w słusznej trosce o poprawność swoich konkretnych metodologii czasem niepotrzebnie pomijają możliwość przekraczania granic. A White pokazuje rzecz, która powinna być traktowana jako oczywista: to, co najciekawsze, dzieje się właśnie na granicach.

poleca dr Robert Gawkowski, historyk, Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego

Przyszłym studentom poleciłbym przeczytać Pawła Jasienicę - i to w całości, czyli "Polskę Piastów", "Polskę Jagiellonów" oraz "Rzeczpospolitą Obojga Narodów". A dla tych, którzy idą na studia humanistyczne, uważam to za lekturę obowiązkową. Cały cykl jest piękną opowieścią o powstaniu Państwa Polskiego i tworzeniu się jego kultury. Co prawda, jako historycy musielibyśmy spojrzeć krytycznie na badania Jasienicy. W końcu te książki ukazały się kilkadziesiąt lat temu i metody nieco się zmieniły. Ale zaletą Jasienicy jest słownictwo, przepiękny język, którego używa i po którym w każdym calu widać, że autor kochał Polskę. Ale nie kochał jej ślepo. Potrafił porządnie przylać naszym przywarom narodowym, a wszystko to robił z poczuciem humoru, a nie górnolotnie i z emfazą. Historia Jasienicy jest bardzo ludzka.

Zdaję sobie sprawę, że ryzykuję tą pozycją, ponieważ nie każdego musi to interesować, a jako historyk nie jestem obiektywny. Uważam, że historię traktuje się ostatnio po macoszemu. Zwłaszcza historię dawną. Osobom mniej zainteresowanym albo studiującym u nas obcokrajowcom poleciłbym może coś na temat II wojny światowej, by doceniali nasz udział w niej. Jednak w epoce uniformizacji wszystkiego ważna jest nasza tradycja odmienna od tradycji innych krajów. Ona nas odróżniała i ona będzie nas odróżniała, ponieważ zanosi się na to, że przyszłość będziemy mieli podobną, jak Czesi, Węgrzy, Rumuni, Niemcy, Francuzi czy Anglicy. Jemy to samo, oglądamy te same filmy, słuchamy tej samej muzyki. O naszej odrębności będzie świadczyła tradycja, dlatego warto ją znać. A Jasienica powinien zainspirować do dyskusji o niej oraz o nowoczesnym patriotyzmie. Jego eseje to prawdziwa sztuka. Opisał tysiąc lat historii Polski, zachowując do niej dystans. Poza tym z jego dzieła poznajemy nie tylko historię, lecz także dowiadujemy się wiele o pejzażu naszego kraju i zabytkach. Często widzimy jakiś kościół i machamy nań ręką, a to jest kilkaset lat historii. Po lekturze Jasienicy zaczniemy to doceniać, a sama lektura będzie czystą przyjemnością, ponieważ nie uświadczymy sztucznego patosu, a wspaniały, lekki i niepozbawiony poczucia humoru styl. Jasienica uczy nie tylko historii, lecz także tego, jak należy o historii pisać.

(not. Bartosz Wróblewski)

poleca dr Adam Górniak, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego

Przypuszczam, że dla znaczącej większości osób zajmujących się filozofią lub jej dydaktyką wskazanie jednej książki, która byłaby propedeutyką czy swoistą zachętą do studiowania filozofii, stanowi problem. Wartościowych dzieł jest bowiem niemało, a każde z nich posiada walory nie tylko typowe dla tego rodzaju piśmiennictwa filozoficznego, lecz także specyficzne. Jeżeli miałbym wybrać jedną pozycję, byłaby to Władysława Tatarkiewicza "Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne" (tom I, PWN Warszawa 1971).

Po pierwsze, jej autorem jest wybitny polski uczony. Warto przeto propagować wśród studentów dorobek rodzimych myślicieli, by nie musieli powielać stereotypu "pawia i papugi narodów". Po wtóre, chociaż pomieszczone w niej rozprawy powstały prawie bądź przeszło pół wieku temu, to zawarte w nich przemyślenia pozostają ważne. (Rzecz jasna inaczej ma się sprawa z innymi najbardziej chyba znanymi dziełami Władysława Tatarkiewicza, a to na przykład z "Historią filozofii" czy "Historią estetyki").

Przy tym rozpiętość poruszanej w tym zbiorze problematyki (filozofia a inne dziedziny tworzonej przez człowieka kultury; specyfika historiografii filozofii; uwagi o ważnych zjawiskach w dziejach myśli ludzkiej, w tym także o dziejach filozofii polskiej; rozważania dotyczące niektórych istotnych zagadnień z zakresu etyki) pozwala czytelnikom dostrzec wartość filozoficznego namysłu nad rzeczywistością, a proponowane przez autora rozstrzygnięcia lub tylko ujęcia określonych zagadnień zachęcają do ich krytycznej analizy. Warto również zauważyć, że stylistyka i słownictwo, za pomocą których Władysław Tatarkiewicz wyraził niełatwe przecież problemy, nadają prowadzonym przez niego rozważaniom przejrzystość, tak bardzo potrzebną nie tylko w dociekaniach filozoficznych, a język jego esejów nie stał się archaiczny.

(not. Bartosz Wróblewski)